شرکت‌های حاضر در بازار بورس، به منظور تامین مالی خود، از ابزارهای متفاوتی استفاده می‌کنند که یکی از این ابزارها، قرارداد سلف است.
این قرارداد در بازار بورس ایران، دو نوع دارد: قرارداد سلف عادی و قرارداد سلف موازی استاندارد.
در این مقاله قصد داریم تا به بررسی مفهوم این دو نوع قرارداد در بازار بورس و مقایسه انواع آن با یکدیگر، بپردازیم. اگر شما هم علاقه‌مند به یادگیری مفاهیم موجود در بازارهای مالی هستید، پس تا انتهای این مقاله همراه ما باشید.
عناوین مطلب:
قرارداد یا اوراق سلف چیست؟
سَلَف در لغت به معنی پیش‌پرداخت است و معاملات سلف یکی از ابزارهای مالی مهم در بازار سرمایه محسوب می‌شود.
برای اینکه بهتر با مفهوم قرارداد سلف آشنا شوید، به این مثال توجه کنید: فرض کنید آپارتمانی برای پیش فروش وجود دارد که در این موقعیت، خریداری قصد پیش‌خرید یک واحد یا واحد‌هایی از آن آپارتمان را از پیمانکار سازنده دارد.
در مقابل طی یک قرارداد، پیمانکار متعهد می‌شود که در زمان مقرر و قید شده در قرارداد، به تعهدات خود (تحویل واحد یا واحدها) عمل کند. در واقع پیمانکار برای تامین مالی خود اقدام به فروش واحد یا واحدها می‌کند.
اگر بخواهیم قرارداد سلف را با توجه به مثال بالا تعریف کنیم، باید اینگونه بگوییم که:
بیشتر بخوانید: انواع روش‌های تامین مالی شرکت‌ها
در حقیقت فروشنده از طریق قرارداد سلف، وجه مورد نیاز خود را از خریدار می‌گیرد و در تاریخ مشخصی کالای مشتری را به او تحویل می‌دهد.
در بیشتر کشور‌ها قراردادهای سلف خارج از بازار بورس و در قالب یک قرارداد توافقی انجام می‌شود؛ اما در ایران چنین نیست و این نوع قراردادها در بازار بورس و براساس استانداردهای خاصی انجام می‌شوند.
بیشتر بخوانید: چطور سود بیشتری از بازار بورس بدست بیاریم
تحویل کالا در بورس کالای ایران، از جانب سازمان‌های نظارتی بورس تضمین می‌شود. علاوه بر این؛ بر طبق این قرارداد، کالاها با قیمتی پایین‌تر از قیمت نقدی، به مشتریان فروخته خواهد شد. (اگر این قابلیت وجود نداشته باشد، تقریبا استفاده از این قرارداد کارایی خاصی برای خریدار نخواهد داشت).
در این قرارداد اگر شما، کالایی را برای خود خریده باشید، در واقع کالا را با قیمتی پایین‌تر از قیمت واقعی خود خریداری کرده‌اید و اگر به قصد فروش خریداری کرده باشید، می‌توانید از تفاوت قیمت خرید و فروش آن سود به دست آورید.
در واقع در این نوع از قرارداد، خریدار امیدوار است قیمت کالا در آینده افزایش یابد؛ بنابراین، می‌توان گفت که انگیزه معامله‌گران از عقد قرارداد سلف با هم متفاوت است.
فروشندگان یا تولیدکنندگان کالا و خدمات، برای این که بتوانند برای فروش و تولید خود برنامه‌ریزی کنند، به قرارداد سلف روی می‌آورند. فروشنده با عقد قرارداد سلف، از یک طرف مطمئن می‌شود که بعد از تولید محصول، خریداری برای آن وجود دارد و از طرف دیگر مطمئن می‌شود که با کسری بودجه مواجه نخواهد شد.
از سوی دیگر؛ خریدار قرارداد سلف می‌تواند با خرید کالا و خدمات مورد نیاز خود، برای تولید و فروش آینده شرکت برنامه‌ریزی انجام دهد. همچنین، خریدار دیگر نگرانی بابت افزایش قیمت کالای مورد نظر خود را نخواهد داشت.
معایب قرارداد سلف چیست؟
از محدودیت‌های قرارداد سلف، غیرقابل انتقال بودن آن است.
علاوه بر این، دارندگان این نوع قرارداد معمولا با مشکل نقدشوندگی مواجه هستند و نمی‌توانند نسبت به تغییرات قیمت واکنش نشان دهند. مهم تر از همه این موارد، مشکل عدم وجود بازار ثانویه برای معاملات اوراق سلف نیز وجود دارد.
بنابراین، می‌توانیم محدودیت‌های زیر را برای قرارداد سلف نام ببریم:
- مشکل نقدشوندگی
- عدم وجود بازار ثانویه
- عدم توجه زیاد فعالان بازار مالی به این نوع قرارداد
- عدم امکان عکس‌العمل نسبت به تغییر قیمت
به این ترتیب، مهم‌ترین مشکل در قرارداد سلف، مشکل نقدشوندگی و نبود یک بازار ثانویه برای آن است.
برای رفع این مشکلات و محدودیت‌ها، قراردادی طراحی شده که پیش از سررسید می‌توان آن را به شخص دیگری انتقال داد؛ به این قرارداد، قرارداد سلف موازی استاندارد می‌گویند.
اوراق سلف موازی استاندارد چیست؟
معاملات قرارداد سلف موازی استاندارد، شکل تکامل یافته‌ای از معاملات سلف عادی در بازار فیزیکی بورس کالا و انرژی است.
همانطور که گفتیم، یکی از معایب قرارداد سلف عادی، نداشتن بازار ثانویه است که برای رفع این مشکل و محدودیت، قراردادهای سلف موازی ایجاد شده‌اند.
در واقع در قراردادهای سلف عادی، امکان فروش کالای مورد نظر به شخص ثالث وجود ندارد؛ اما در قراردادهای سلف موازی استاندارد، خریدار قبل از موعد سررسید قرارداد، می‌تواند همان میزان پایه‌ای که خرید انجام داده است را به شخص ثالثی در بازار واگذار کند.
قرارداد سلف موازی استاندارد از ابزارهای بازار مالی بورس کالای ایران به شمار می‌رود. از برتری‌های این اوراق می‌توان به نقدشوندگی آن‌ها اشاره کرد؛ چراکه به دلیل وجود بازارگردان‌ها به راحتی می‌توان این اوراق را به وجه نقد تبدیل کرد.
یکی دیگر از برتری‌های این اوراق، معافیت مالیاتی است که بر اساس قانون بازار اوراق بهادار تعیین شده است.
دارایی پایه در اوراق سلف موازی استاندارد به چه معناست؟
در قراردادهای سلف، مقدار مشخصی از یک دارایی تحت عنوان دارایی پایه معامله می‌شود.
بر طبق قرارداد، فروشندگان موظف هستند در زمان مقرر کالا را به خریدار تحویل دهند؛ این تاریخ مهم است و در قرارداد ذکر می‌شود. پس از آن خریداران می‌توانند این قراردادها را در قالب قرارداد سلف موازی به شخص ثالثی در بازار ثانویه بفروشند.
فروشنده اوراق سلف موازی استاندارد، فارغ از قیمت دارایی پایه، یک مقدار سود حداقلی را برای سرمایه‌گذاران در قالب اختیار فروش در موعد سررسید ضمانت می‌کند.
اختیار خرید و فروش تبعی در اوراق سلف موازی چیست؟
به منظور پوشش ریسک ناشی از نوسانات قیمت دارایی پایه در قرارداد سلف موازی استاندارد، می‌توان از ابزار اختیارات خرید و فروش تبعی استفاده کرد.
اما این اختیارات به چه معناست و چگونه می‌توانند در اوراق سلف موازی استاندارد، ریسک ناشی از نوسانات دارایی پایه را پوشش دهند؟
اختیار فروش تبعی
اختیار فروش تبعی اختیاری است که از سوی فروشنده، همزمان با معامله سلف به خریدار داده می‌شود. بر مبنای این اختیار، خریدار می‌تواند تعداد مشخصی از دارایی پایه را به قیمت “قیمت اعمال” تعیین‌شده در “مشخصات قرارداد” به فروش برساند.
در قرارداد سلف موازی استاندارد این اختیار تنها به خریدار سلف موازی استاندارد انتقال می‌یابد.
اختیار خرید تبعی
اختیار خرید تبعی اختیاری است که از سوی خریدار همزمان با معامله سلف به عرضه‌کننده داده می‌شود.
بر مبنای این اختیار، خریدار می‌تواند تعداد معینی از دارایی پایه را در موعد سررسید و به نرخ اعمال مشخص شده در قرارداد، به عرضه‌کننده انتقال دهد.
با توجه به تعاریفی که از اختیار خرید و فروش تبعی ارائه دادیم، در قراردادهای سلف موازی استاندارد، در صورتی که قیمت کالا افزایش یابد، امکان محدود کردن زیان عرضه‌کننده اوراق، وجود دارد.
بازدهی این اوراق مرتبط با قیمت کالا (دارایی پایه) است؛ به عبارتی اختیارات تبعی، کسب سود را با نرخ مشخص برای سرمایه‌گذار تضمین می‌کند.
اما سوال اینجاست که اگر زمانی، خریدار اوراق سلف موازی استاندارد اقدام به فروش این اوراق در بازار ثانویه کند، خریداری در بازار وجود نداشته باشد، چه اتفاقی می‌افتد؟ در این زمان بازارگردان به تعهدات خود عمل کرده و این اوراق را خریداری می‌کند.
معمولا چه کسانی از اوراق سلف موازی استفاده می‌کنند؟
یکی از راه‌های تامین مالی مناسب برای شرکت‌ها و واحدهای تولیدی که با کسری منابع روبه‌رو می‌شوند، استفاده از این اوراق است. بنابراین، یکی از عرضهکنندگان این اوراق، شرکت‌های تولیدی هستند.
در مقابل عرضهکنندگان، خریداران قرار دارند. منظور از خریداران، سرمایه‌گذاران و افرادی هستند که منابع مالی مازاد دارند. این افراد می‌توانند شخصیت‌های حقیقی یا حقوقی باشند که به دنبال کسب منفعت و سود هستند.
مزایای استفاده از قرارداد سلف موازی استاندارد برای خریدار
از مزایای این قراردادها برای سرمایه‌گذار، می‌توان به سود تضمین شده‌ای که در یک بازه زمانی مشخص به خریدار تعلق می‌گیرد اشاره کرد.
منظور از سود تضمین شده این است که وقتی عرضه کننده به خریدار همراه با قرارداد، یک اختیار فروش تبعی می‌دهد، به این معنی است که اگر در تاریخ سررسید، قیمت کالا پایین‌تر از قیمت توافقی در اختیار فروش باشد، دارنده اختیار معامله در صورت تمایل می‌تواند از اختیار خود استفاده کند و عرضه‌کننده موظف است که با همان قیمت درج شده در اختیار، کالاها را خریداری کند.
در این صورت یک سود تضمین شده‌ای به خریدار تعلق می‌گیرد. اگر قیمت دارایی پایه به مقدار زیادی افزایش یابد، علاوه بر سود تضمین شده، یک سود مازاد هم به خریدار تعلق خواهد گرفت.
مزایای استفاده از قرارداد سلف موازی استاندارد برای عرضه‌کننده
همانطور که در توضیح اختیار خرید تبعی گفتیم، این اختیار در کنار قرارداد سلف موازی استاندارد از خریدار به عرضه‌کننده داده می‌شود. یعنی ناشر یا همان عرضه‌کننده این اختیار را دارد که در سررسید با قیمت اعمال شده، دارایی را بخرد یا نخرد.
اگر در تاریخ سررسید، قیمت بازار کالا بیشتر از قیمت توافق شده در اختیار خرید باشد، عرضه‌کننده می‌تواند اختیار خرید خود را فعال کرده و سرمایه‌گذار موظف است که با همان قیمت درج شده در قرارداد کالا را به عرضه‌کننده بدهد.
با این اختیار عرضه‌کننده در برابر نوسانات قیمتی دارایی پایه مصون می‌ماند.
همچنین اگر قیمت روز دارایی پایه یا همان کالا، پایین‌تر از قیمت درج شده در اختیار باشد، عرضه‌کننده می‌تواند از اختیار خرید خود استفاده نکند و در بازار آزاد، کالا را با قیمت پایین خریداری کند.
علاوه بر مواردی که به عنوان مزایا برای هر یک از طرفین ذکر کردیم، مزایای کلی دیگری نیز وجود دارند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
- معاملات سلف موازی استاندارد، معاف از مالیات بر درآمد هستند.
- نقدشوندگی این اوراق با حداقل سود تعیین شده در معاملات، توسط بازارگردان در بازار ثانویه تضمین می‌شود.
- وجوه حاصل از فروش اوراق سلف موازی استاندارد، امکان تامین مالی سرمایه‌گذاری‌های مختلف را برای عرضه‌کننده فراهم می‌کند.
- علاوه بر تامین مالی عرضه‌کننده، این اوراق خریدار و فروشنده را در مقابل نوسانات قیمت یا سود و زیانی که به موجب تغییرات قیمت در آینده به وجود خواهند آمد، محافظت می‌کند.
آیا واقعا اوراق سلف موازی استاندارد امکان نقد شدن دارند؟
با توجه به اینکه عموم مردم از این اوراق استفاده نمی‌کنند، ممکن است با خود فکر کنید که نقدشوندگی این اوراق بسیار کم است.
اما نگران نباشید، موجودیتی به نام بازارگردان در بازار این اوراق وجود دارد که اگر قصد فروش اوراق خود را داشته باشید ولی مشتری در بازار برای آن وجود نداشته باشد، بازارگردان این اوراق را خریداری خواهد کرد. پس دیگر بابت نقدشوندگی این اوراق نگران نباشید.
شما می‌توانید در سایت مدیریت فناوری بورس تهران با جستجوی نماد مورد نظرتان و یا عبارت سلف، نمادهای مورد معامله در بازار سلف موازی استاندارد را مشاهده کنید.
چه کالاهایی در قالب اوراق سلف قابل معامله هستند؟
- اولین ویژگی این کالاها این است که، باید قابلیت “انتقال فیزیکی کالا” را داشته باشند. به عنوان مثال، شمش فولاد، ورقه گرم فولاد، سنگ آهن، نفت و… از نمونه‌هایی هستند که عرضه‌کننده می‌تواند در تاریخ سررسید، آن‌ها را به خریداران تحویل دهد.
- دومین ویژگی این این است که، کالاهایی می‌توانند در قالب این قرارداد معامله شوند که هیچ محدودیت قانونی و قیمتی برای آن‌ها وجود نداشته باشد. منظور از محدودیت قیمتی این است که این دارایی پایه از طریق دولت قیمت‌گذاری نشده باشد و بتوان آن را توسط معاملات انجام شده در بازار قیمت‌گذاری کرد.
چگونه می‌توان معاملات ثانویه اوراق سلف موازی استاندارد انجام داد؟
اگر شرکت یا تولیدکننده‌ای جهت تامین مالی خود، قصد داشته باشد که یکی از دارایی‌های پایه خود را در قالب قرارداد سلف بفروشد، باید مراحل زیر را طی کند:
- در ابتدا باید به یک نهاد مالی به عنوان مشاور پذیرش مراجعه کند. سپس مجوزهای لازم را دریافت نموده و قرارداد را منعقد نماید. در این مرحله، باید بازارگردان هم انتخاب کند.
- بعد از مرحله اول، دیگر لازم نیست عرضه‌کننده کاری انجام دهد. مشاور پذیرش به نمایندگی از عرضه‌کننده به شرکت بورس کالا مراجعه می‌کند و مدارک و مستندات لازم را جهت بررسی به آن‌ها تحویل می‌دهد.
- در قدم بعدی، مشاور مالی منتخب، تضمین مورد نظر سپرده‌گذاری مرکزی و تسویه وجوه را آماده و به این سازمان ارائه می‌دهد.
- در نهایت، در صورت عدم وجود مشکل در این فرآیند، مشاور پذیرش جهت انتشار اوراق سلف موازی، به بورس کالا مراجعه می‌کند.
سخن پایانی
شرکت‌ها و تولیدکننده‌ها، به منظور تامین مالی خود اقدام به عرضه یک دارایی پایه در بازار بورس می‌کنند. این عرضه به وسیله اوراق قرارداد سلف عادی یا سلف موازی انجام می‌شود. در این قرارداد خریدارانی نیز وجود دارند که با خرید اوراق سلف، می‌توانند کالای مورد نظر خود را با قیمت کمتری پیش‌خرید کرده و با فروش به موقع آن، سود خوبی به دست آورند.
در این مقاله، درباره قرارداد و اوراق سلف در بازار بورس ایران و نحوه عرضه و خرید آن صحبت کردیم. امیدواریم که این مقاله برای شما مفید باشد.
شما در بورس، علاوه بر خرید و فروش سهام:
- می‌توانید در دارایی‌هایی مانند طلا و مسکن سرمایه‌گذاری کنید
- در صندوق‌های سرمایه گذاری بدون ریسک، سود ثابت بگیرید
برای شروع سرمایه‌گذاری، افتتاح حساب رایگان را در یکی از کارگزاری‌ها انجام دهید:
برای سرمایه‌گذاری و معامله موفق، نیاز به آموزش دارید. خدمات آموزشی زیر از طریق کارگزاری آگاه ارائه می‌شود: