بازار آزاد (به انگلیسی Free Market) یک سیستم اقتصادی است که توسط عرضه و تقاضا کنترل می‌گردد؛ به‌این‌ترتیب دولت‌ها کنترل و نظارتی بر آن ندارند. این بازارها دارای نظام غیرمتمرکز هستند و نظم آنها مبتنی بر تصمیمات اقتصادی ایجاد شده در آن هاست.
عناوین مطلب:
در اقتصاد دستوری، سازمان یا دولت مرکزی کار برنامه‌ریزی و مدیریت تولید و استفاده از منابع را انجام می‌دهد. قیمت‌گذاری اجناس نیز به عهده دولت است. اما در بازار آزاد، شرکت‌ها و منابع به افراد یا نهادهای خصوصی تعلق دارند و آنها می‌توانند آزادانه با هم معامله کنند. یکی از مهم‌ترین مفاهیمی که در دنیای اقتصاد استفاده می‌شود بازار آزاد است.
اقتصاد بازار آزاد چیست؟
بعنوان مثال خرید اقلام کشاورزی با قیمتی انجام می‌شود که کشاورز تعیین می کند (نه دولت). در این بازار مالیات، کنترل کیفیت، سهمیه‌بندی، تعرفه و سایر اشکال مداخلات اقتصادی دولتی وجود ندارد یا در حداقل میزان ممکن است.
در یک بازار آزاد یا خالص، فروشندگان کالاهای مختلف با هیچ محدودیت و مانعی مواجه نیستند. می‌توانند هر محصولی را با قیمت مورد نظر خود بفروشند.
با‌این‌حال در دنیای واقعی، این سیستم به ندرت دیده می‌شود. در اکثر مواقع دولت‌ها با اعمال تعرفه بر واردات و صادرات یا مواردی مثل محدودیت‌های قانونی مبادله برخی کالاها مثل مشروبات الکلی مانع ایجاد بازار آزاد می‌شوند.
به‌طور‌کلی اقتصادهای کاپیتالیستی که در اکثر کشورهای دموکراتیک مثل ایالات متحده ایجاد شده‌اند، ترکیبی از بازار آزاد و اقتصاد دستوری را شکل می‌دهند.
در این کشورها و در آزادترین بازارها، مالکیت خصوصی، سرمایه‌داری و حقوق فردی مورد توجه است.
در بازاری که به حقوق مالکیت افراد ارج نهاده شود سرمایه‌داران انگیزه بیشتری برای کسب سود و رشد کردن دارند. اما به صورت کلی می‌توان گفت بازار کاملا آزاد وجود ندارد و در جوامع مدرن تنها به مفهوم ایده‌آل «تخصیص کارآمد منابع» نزدیک می‌شوند.
بسیاری از اقتصاد‌دانان در پاسخ به اینکه شکل اقتصاد بازار آزاد چیست، نحوه تخصیص منابع در بازار آزاد را به شکل پارتو می‌دانند؛ یعنی تخصیص منابع به یک فرد باعث ضرر فرد دیگری نشود.
اما برخی متعتقدند که جامعه زمانی سود بیشتری می‌برد که بازیگران این بازار، منافع شخصی خود را در تصمیماتشان اتخاذ کنند. طرفدران اصول اخلاقی نیز معتقدند کارایی بازارهای آزاد به جوانمردانه بودن، احتیاط، خویشتن‌داری، رقابت سالم و همکاری بستگی دارد.
منتقدان بازار آزاد تمایل دارند استدلال کنند که برخی شکست‌های بازار نیاز به مداخله دولت دارد. ممکن است قیمت‌ها به طور کامل منعکس‌کننده هزینه یا مزایای کالاها یا خدمات خاص، به ویژه هزینه‌های زیست محیطی نباشد. م
عمولا روی کالاهای عمومی، سرمایه‌گذاری کمتری می‌شود که در بلندمدت به ضرر مردم است و باید از طریق دخالت دولت ممنوع شود.
همچنین بازار آزاد می‌تواند باعث ایجاد تبانی می شود که باعث الزامی شدن قوانین ضد انحصار می‌گردد. بعلاوه تخصیص منابع به‌صورت بهینه و براساس عدالت در بازار آزاد، نیازمند اقدامات دولت است.
ویژگی‌های بازار آزاد
بازار آزاد توسط موارد زیر شکل می‌گیرد:
1. مالکیت خصوصی منابع
اقتصادهای آزاد به این دلیل وجود دارند که بخش قابل توجهی از منابع متعلق به افراد یا شرکت‌های بخش خصوصی است نه یک سازمان دولتی.
به‌این‌ترتیب مالکان بر محصولات، تولید، تخصیص و مبادله کالاها کنترل کامل دارند. نیروی کار نیز در کنترل آنهاست.
2. بازار مالی پررونق
یکی از فاکتورهایی که باعث موفقیت چشمگیر بازارهای آزاد می‌شود وجود نهادهای مالی است.
حضور بانک‌ها و بروکرها (کارگزاری) موجب می‌شود افراد، امکاناتی که برای معامله کالا و خدمات نیاز دارند را بدست آورند و بتوانند سرمایه‌گذاری کنند.
این بانک‌ها و بروکرها از بهره حاصل از ارائه این خدمات یا کارمزد تراکنش‌های بانکی کسب سود می‌کنند.
3. آزادی مشارکت
یکی دیگر از ویژگی‌های بازار آزاد این است که ورود به آن برای همه آزاد است.
افراد می‌توانند شخصا تصمیم بگیرند که کالایی را در این بازار بفروشند یا بخرند. به این معنی که هیچ محدودیتی روی کالاهای ارائه شده وجود ندارد.
4. وجود محدودیت‌های نسبی از سوی دولت‌ها
در همه بازارهای آزاد شاهد وجود محدودیت‌های نسبی هستیم که از طریق عوامل فشار اعمال می‌شوند.
این محدودیت‌ها عبارتند از: مالیات، دستورات شرایط خاص بازار بورس، الزامات صدور مجوز، نرخ ارز ثابت، رقابت از سوی خدمات عمومی، کنترل قیمت، سهمیه‌بندی تولید، مشخص کردن نحوه فروش کالا یا استخدام کارمند.
مزایای بازار آزاد
عدم تاثیرگذاری دولت در بازار آزاد موجب می‌شود شرکت‌ها و افراد، آزادی عمل بیشتری را تجربه کنند.
اما علاوه بر این مورد، مزایای دیگری نیز به همراه دارد:
1. آزادی برای نوآوری
در بازارهای آزاد، مالکان کسب‌و‌کارها آزادند براساس نیازهای مصرف‌کننده، ایده‌هایی را وارد بازار کنند.
آنها می‌توانند محصولات جدیدی ایجاد و خدمات نوینی ارائه نمایند. به‌این‌ترتیب، به ندرت پیش می‌آید که کارآفرینان برای اطلاع پیدا کردن از نیازهای مصرف‌کنندگان خود به سازمان‌های دولتی وابسته باشند.
کارآفرینان تحقیقات خود را انجام داده و روندهای محبوب را شناسایی می‌کنند. نوآوری شرکت‌های خصوصی باعث ایجاد رقابت می‌شود و شرکت‌ها سعی می‌کنند خدمات و محصولات خود را برای جذب مشتریان بیشتر ارتقا دهند.
2. انتخاب‌های مشتری محور
در سیستم اقتصاد آزاد، متشریان تصمیم می‌گیرند که کدام محصولات موفق شوند و کدام شکست بخورند.
هنگامی که مشتریان با محصولات مشابهی مواجه می‌شوند پس از بررسی ویژگی‌های هر کدام تصمیم به انتخاب می‌گیرند. در حالت ایده‌آل گزینه‌ای انتخاب می‌شود که به نسبت پول پرداخت شده ارزش بیشتری ارائه کند.
خود مصرف‌کنندگان نیز تاثیر زیادی بر قیمت نهایی یک محصول دارند. به‌این‌ترتیب تولیدکننده باید طوری قیمت‌گذاری کند که هم برای خودش سودآور باشد هم برای مصرف‌کننده مقرون‌به‌صرفه به نظر برسد.
معایب بازارهای آزاد
بازار آزاد صرف نظر از مزایای قابل توجهی که دارد با معایبی نیز همراه است:
1. وجود انگیزه‌های سودجویانه
یکی از معایب بازار آزاد این است که برخی تولیدکنندگان منحصرا با انگیزه کسب سود وارد آن می‌شوند.
گرچه داشتن چنین هدفی طبیعی است اما لازم است که اولویت اول، برطرف کردن نیاز کارگران و مصرف‌کنندگان حاضر در این بازار باشد.
به زبان ساده‌تر شرکت‌ها نباید امنیت کارگران خود یا استانداردهای محیطی یا اصول اخلاقی را برای کسب سود بیشتر زیرپا بگذارند.
در اتفاقی که در سال 2010 افتاد نشت نفت در شرکت Deepwater Horizon تبدیل به یکی از بزرگ‌ترین بلایای محیط زیستی گردید؛ چراکه شرکت برای کاهش هزینه‌های خود از سیمان نامرغوب استفاده کرده بود.
2. شکست‌های بازار
گاهی شرایط بازار آزاد از کنترل خارج می‌شود و می‌تواند عواقب ناگواری به همراه داشته باشد.
یک نمونه آن در رکود بزرگ سال 1930 و سقوط بازار املاک و مستغلات در سال 2008 رخ داد. این نوع شکست‌ها می‌تواند پیامدهای مخربی مثل بیکاری و بی‌خانمانی را به همراه آورد.
3. لابی‌های سودجویانه
از‌آنجایی‌که استقرار یک بازار کاملا آزاد غیرعملی است، گاهی گروه‌های مختلف مثل شرکت‌های تجاری و افراد ذی‌نفع برای شکل دادن به محدودیت‌هایی که از سمت دولت اعمال می شود لابی می‌کنند تا از رانت استفاده نمایند.
سنجش میزان آزادی اقتصادی
اقتصاد‌دانان برای بررسی اثرات بازارهای آزاد بر اقتصاد چندین شاخص شناخته‌شده ابداع کرده‌اند.
این شاخص‌ها توسط بنیاد هریتیج منتشر شده‌اند. شاخص آزادی اقتصادی جهان و آزادی اقتصادی آمریکای شمالی نیز توسط موسسه فریزر اعلام شده است.
این شاخص‌ها شامل مواردی مثل امنیت حقوق مالکیت، میزان بار قوانین، باز بودن بازارهای مالی و مواردی از این دست می‌شود.
تجزیه‌و‌تحلیل تجربی ناشی از مقایسه این شاخص‌ها با معیارهای مختلف رشد، توسعه و استانداردهای زندگی، شواهدی از رابطه بازار آزاد و سطح رفاه مادی در کشورها را نشان می‌دهد.
نتیجه‌گیری
یک بازار آزاد یک اقتصاد خودتنظیم‌کننده است که بر مبنای قانون عرضه‌و‌تقاضا حرکت می‌کند.
در یک بازار آزاد، دولت مرکزی هیچ یک از ابعاد اقتصادی را کنترل نمی‌کند. با حذف این عامل، ماهیت بازار آزاد، کسب‌و‌کارها را مجبور می‌کند تا محصولات و خدمات بهتری ارائه کنند به‌طوری‌که نیاز مصرف‌کننده برطرف گردد.
سیستم اقتصادی بازار آزاد همچنین به فروشندگان کمک می‌کند تا قیمت‌های مقرون‌به‌صرفه‌ای برای همه ایجاد کنند.
در ادامه اگر به موضوع بازار آزاد علاقه‌مند هستید و می‌خواهید که اطلاعات بیشتری درباره انواع سیستم اقتصادی در آن حاکم است بدانید، پیشنهاد می‌کنیم که ویکی‌پدیای Free Market را مطالعه کنید.
شما در بورس، علاوه بر خرید و فروش سهام:
- می‌توانید در دارایی‌هایی مانند طلا و مسکن سرمایه‌گذاری کنید
- در صندوق‌های سرمایه گذاری بدون ریسک، سود ثابت بگیرید
برای شروع سرمایه‌گذاری، افتتاح حساب رایگان را در یکی از کارگزاری‌ها انجام دهید:
برای سرمایه‌گذاری و معامله موفق، نیاز به آموزش دارید. خدمات آموزشی زیر از طریق کارگزاری آگاه ارائه می‌شود: