عبارت نرخ بهره منفی (به انگلیسی Negative Interest Rate) بدان معناست که به جای وام دهندگان (Lender)، گروه وام گیرندگان (Borrower) سود دریافت می‌کنند!
یعنی شما با دریافت وام به جای پرداخت بهره، سود دریافت می‌کنید. در این حالت اصولا بانک‌های مرکزی به جای تامین اعتبار، روی بانک‌های تجاری در قالب دارایی‌های رزرو، سیاست پولی انبساطی غیر سنتی اعمال می‌کنند.
نرخ بهره منفی سناریوی چندان رایجی نیست و معمولا زمانی رخ می‌دهد که سیاست‌های پولی و اجبار بازار باعث کاهش نرخ بهره تا حد صفر اسمی شده باشد.
عناوین مطلب:
در این موقعیت، اقتصاد دچار رکود شدید شده و نرخ بهره منفی باعث می‌شود وام گیرندگان به جای حفظ پول نقد، پول‌های خود را سرمایه‌گذاری و صرف کنند. چرا که حفظ پول در بانک و یا توسط موسسات مالی بزرگ، باعث نرخ ارزش منفی آن می‌شود.
درک نرخ بهره منفی
نرخ بهره به معنای هزینه وام یا قرض گرفتن پول است.
این بدان معناست که وام دهندگان (کسانی که تامین نقدینگی وام را انجام می‌دهند) چه مقدار از وام گیرندگان به ازای بدهی‌های آنها سود دریافت می‌کنند.
این مسئله شامل رهن نیز می‌شود، رهن پول نرخ بهره مخصوص به خود را دارد. با این حال، موقعیت‌های عجیبی وجود دارد که وام گیرندگان نه تنها بهره‌ای پرداخت نمی‌کنند، بلکه از وام دهندگان (مثلا بانک‌ها) به ازای پولی که وام گرفته‌اند، سود دریافت می‌کنند. به این وضعیت نرخ بهره منفی گفته می‌شود.
نرخ‌های منفی معمولا توسط بانک‌های مرکزی دولت‌ها و سایر قانون‌گذاران مرتبط تنظیم می‌شود. این شرایط در حالی رخ می‌دهد که پس از پشت سر گذاشتن یک دوره ضد تورمی، مصرف کنندگان و مردم پول زیادی در دست دارند و از روی احتیاط به جای مصرف نقدینگی، منتظر چرخش‌های اقتصادی می‌مانند.
بیشتر بخوانید: اقتصاد چگونه شکل می‌گیرد و چطور رشد می‌کند؟
زمانی که چنین گرایشی ایجاد شود، انتظار می‌رود اقتصاد کشور یک شیب شدید کاهشی در میزان تقاضا را تجربه کند که این مسئله باعث کاهش هر چه بیشتر قیمت‌ها می‌شود.
زمانی که نشانه‌های قوی کاهش تورم آشکار شود، کاهش نرخ منفی به صفر توسط بانک مرکزی برای تحریک رشد اعتبار و وام کافی نخواهد بود. از این رو، بانک‌های مرکزی باید در سیاست‌های پولی مورد استفاده، نرمی به خرج دهند و برای بهبود اوضاع، نرخ بهره را به زیر صفر هدف گذاری کنند.
بیشتر بخوانید: فاکتورهایی که باعث تغییر در نرخ بهره می‌شوند
در چنین شرایطی، وضعیت نرخ بهره منفی زمانی رخ می‌دهد که حد نرخ بهره به کمتر از 0% برای یک منطقه اقتصادی کاهش پیدا کند. در نرخ منفی بهره، بانک‌ها و سایر موسسات مالی برای حفظ رزرو‌های اضافه خود در بانک مرکزی، باید به مردم و مصرف کنندگان در ازای پولی که از این موسسات قرض می‌گیرند، سود پرداخت کنند.
برخلاف نرخ بهره مثبت که در آن بانک‌ها از مردم بهره دریافت می‌کنند، این بار، بانک‌ها نه تنها دارایی‌های خود را به مردم قرض می‌دهند بلکه نسبت به مبلغ قرض باید سود پرداخت کنند.
به خاطر داشته باشید که این مسئله فقط شامل بانک‌ها نمی‌شود. مصرف کنندگانی که پول‌های خود را در حساب‌های خود حفظ می‌کنند نیز باید بهره آن را پرداخت کنند.
به عبارت دیگر، اگر شما به عنوان یک سرمایه‌گذار بزرگ، پول‌های خود را در بانک نگهداری کنید و نرخ بهره منفی شود، شما به جای دریافت سود، باید نسبت به وجه دارایی، سود آن را بپردازید!
یک نکته در محاسبات
در حالی نرخ بهره واقعی می‌تواند مقداری منفی باشد که نرخ تورم به حد نرخ سود برسد.
حد نرخ سود از نظر تئوری در محدوده صفر تعیین می‌شود. این بدان معناست که نرخ سود منفی اغلب به صورت بحرانی و مستاصلانه در جهت افزایش رشد اقتصادی از طریق ابزار‌های مالی تعیین می‌شود.
نرخ بهره در محدود صفر (Zero Bound) به حداقل سطح نرخ بهره‌ای که می‌توان تعیین کرد اطلاق می‌شود. البته برخی استدلال‌های منطقی عدد صفر را به عنوان پایین‌ترین سطح نرخ بهره دیکته می‌کنند با این حال با بررسی اقتصاد، نمونه‌هایی می‌توان یافت که نرخ بهره منفی در زمان‌هایی که اقتصاد در شرایط معمول به سر می‌برد نیز اعمال شده است.
برای مثال، نرخ بهره هدف در شرایط معمولی اقتصاد در سوئیس 0.75-% تعیین شده است. یا در مثالی دیگر، ژاپن در اواسط سال 2021 از سیاست مشابهی پیروی کرد و نرخ بهره خود را 0.1-% قرار داد.
سیاست نرخ بهره منفی چیست؟
سیاست نرخ بهره منفی که به آن (NIRP یا Negative interest rate policy) نیز گفته می‌شود یک راه غیر مرسوم برای هدف گذاری منفی نرخ بهره توسط بانک‌های مرکزی است.
این سیاست نسبتا یک ابزار جدید مالی (از سال 1990) است که برای کاهش بحران‌های مالی به کار می‌رود. اتخاذ این سیاست فقط در شرایط اقتصادی فوق العاده بحرانی کاربرد دارد.
سیاست NIRP به صورت گسترده در سال 2008 توسط چندین کشور اروپایی و ژاپن مورد استفاده قرار گرفته است.
تئوری پشت NIRP
نرخ بهره منفی را می‌توان به عنوان آخرین سپر دفاعی در مقابل بحران‌های اقتصادی و راهی برای بهبود رشد اقتصادی دانست.
در واقع زمانی از این سیاست استفاده می‌شود که همه روش‌های دیگر از جمله سیاست‌های مالی سنتی نیز با شکست مواجه شده باشند.
بانک‌های خرد ممکن است اقدام به درونی کردن و پرداخت هزینه‌های مربوط به نرخ بهره منفی کنند. این مسئله برروی بهره بانکی تاثیر منفی خواهد داشت. بانک‌ها به جای ارجاع این هزینه‌ها به سرمایه‌گذاران خرد که باعث ترس آنها و در نهایت خارج کردن پول از حساب‌های‌شان می‌شود، سود ناشی از سپرده‌ها را به صفر می‌رسانند.
نمونه‌های واقعی سیاست NIRP
یکی از نمونه‌های سیاست نرخ بهره منفی تنظیم مقدار نرخ کلید سپرده گذاری بر روی عدد -0.2 درصد است. در این حالت سپرده گذاران به جای دریافت سود، باید دو دهم از وجه واریزی را به عنوان سود منفی به بانک پرداخت کنند.
دولت سوئیس در اوایل سال 1970 برای افزایش ارزش پول خود به دلیل فرار سرمایه گذاران از تورم در سایر نقاط دنیا، یک سیاست نرخ بهره منفی را اجرا کرد.
در سال‌های 2009 و 2010، دولت سوئد و در سال 2012 دانمارک سیاست نرخ بهره منفی را برای به جریان انداختن پول‌های داغ به اقتصادشان اتخاذ کردند.
در سال 2014 نیر بانک مرکزی اروپا (ECB)، یک سیاست نرخ بهره منفی را که فقط در مورد سپرده های بانکی که برای جلوگیری از سقوط منطقه یورو به یک مارپیچ کاهش تورم در نظر گرفته شده‌اند، را اعمال کرد.
بانک‌های تجاری و نرخ بهره منفی
در شرایط اقتصادی نرخ بهره منفی، بانک‌های تجاری برای حفظ نقدینگی با بانک‌های مرکزی دولت‌ها، باید به جای دریافت بهره، به مشتریان خود سود پرداخت کنند.
از نظر تئوری، این سیستم باید تا کوچک‌ترین واحد‌های تجاری و مصرف کنندگان نیز ادامه پیدا کند با این حال در واقعیت این گونه نیست. بانک‌های تجاری نسبت به پرداخت سود منفی به مشتریان خود کاملا بی‌میل هستند.
نتایج نرخ بهره منفی
سیاست نرخ بهره منفی (NIRP) به عنوان یک سیاست پولی غیرمعمول شناخته می‌شود. در این سیاست، حد نرخ سود هدف با مقدار‌های منفی تعیین می‌شود که از نظر تئوری مقدار آن کمتر از 0% خواهد بود.
زمانی که مردم به جای صرف کردن یا سرمایه گذاری پول‌های خود، آنها را انباشت می‌کنند، تقاضای تجمیع شده در اقتصاد سقوط می‌کند. این مسئله باعث سقوط روزمره قیمت‌ها می‌شود که کاهش یا توقف تولید کالا‌های واقعی را به دنبال خواهد داشت. در پی کاهش تولید، نرخ بیکاری نیز افزایش پیدا می‌کند.
بیشتر بخوانید: تاثیر بیکاری بر اقتصاد؛ بیکاری چه آسیب‌هایی به اقتصاد وارد می‌کند؟
یک سیاست پولی نرم یا انبساطی معمولا برای چنین شرایط اقتصادی لحاظ می‌شود با این حال اگر نیرو‌های ضد تورمی به اندازه کافی قدرتمند باشند، صرفا به صفر رساندن نرخ بهره برای تحریک وام دهی و وام گیری نمی‌تواند موثر باشد.
با این حال، تاکنون همه تاثیرات سیاست‌های نرخ بهره منفی یا NIRP در رسیدن به اهداف تعیین شده در کشور‌هایی که از این سیاست پیروی می‌کنند مشخص نیست. پس از اتخاذ این سیاست، تاثیر نرخ بهره منفی در گسترش اثرات تعیین شده فراتر از رزرو پول نقد در سیستم بانکداری و سایر اجزای اقتصاد شفاف نیست.
مثالی از نرخ بهره منفی
بانک‌های مرکزی در اروپا، اسکاندیناوی و ژاپن، سیاست نرخ بهره منفی را در رزرو بانکی سیستم مالی خود اجرا کرده‌اند.
این سیاست پولی به عنوان ابزاری برای افزایش رشد اقتصادی از طریق صرف پول و سرمایه‌گذاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این حالت، مصرف کنندگان به مصرف پول‌های نقد تشویق می‌شوند چرا که ذخیره آن در بانک باعث ضرر و زیان آنها خواهد شد.
چگونه نرخ بهره می‌تواند منفی شود؟
نرخ بهره به شما می‌گوید ارزش پول امروز نسبت به همان مقدار در آینده چگونه خواهد بود.
نرخ بهره مثبت بدان معناست که پولی که امروز در دستان شما قرار دارد، با ارزش‌تر از فردا و آینده خواهد بود. نیرو‌هایی مانند تورم، رشد اقتصادی و هزینه‌های سرمایه‌گذاری همگی در دور نمای این نرخ موثر هستند.
در مقابل، نرخ بهره منفی به ما نشان می‌دهد که پولی که امروز در دستان شماست اگر نگوییم با ارزش‌تر خواهد شد، در آینده کم ارزش نمی‌شود.
نرخ بهره منفی برای مردم چگونه خواهد بود؟
اغلب مثال‌های نرخ بهره منفی فقط نسبت به رزرو بانک‌های تجاری در بانک مرکزی دولت‌ها مرتبط است با این حال تاثیرات نرخ بهره منفی به شکل گسترده در اقتصاد، بیشتر قابل لمس خواهند بود.
این مسئله در مورد وام نیز صادق است، کسانی که وام دریافت می‌کنند، به جای پرداخت بهره، سود دریافت می‌کنند (البته اگر بانک‌های تجاری پرداخت کنند). در شرایط نرخ بهره منفی، کسب و کارها و مردم نسبت به دریافت وام برای سرمایه گذاری یا صرف آن در سایر بخش‌ها تمایل بیشتری نشان می‌دهند.
همچنین در سیاست بهره منفی، مردم برای ذخیره پول‌های خود و پرهیز از پرداخت سود در ازای دارایی، چاره‌ای جز نگهداری آن در گاوصندوق یا زیر بالشت و تشک ندارند.
نرخ بهره منفی در کجا اجرا شده است؟
برخی از بانک‌های مرکزی سیاست نرخ بهره منفی را برای شبیه سازی و تحریک رشد اقتصادی در بخش مالی به کار می‌برند.
البته این تنها کاربرد آن نیست و برخی از دولت‌ها برای حفظ ارزش پول ملی در مقابل نرخ تبادل آن با ارز‌های خارجی به دلیل افزایش ورودی سرمایه‌گذاری خارجی از این سیاست بهره می‌برند.
کشور‌هایی مانند ژاپن، سوئیس، سوئد و حتی کشور‌های حوزه ECB (منطقه یورو) از سیاست NIRP در دو دهه گذشته برای مقاصد مختلفی استفاده کرده‌اند.
چرا بانک‌های مرکزی از NIRP برای تحریک اقتصاد بهره می‌برند؟
سیاست‌گذاران عرصه اقتصادی اغلب از سقوط اقتصاد به یک مارپیچ ضد تورمی در شرایط سخت اقتصادی هراس دارند.
شرایطی مانند رکود و افسردگی اقتصادی باعث می‌شود تا مردم و کسب و کارها به جای مصرف پول‌های خود، اقدام به حفظ پول نقد و انتظار برای بهبود شرایط اقتصادی کنند.
این رفتار باعث تضعیف اقتصاد می‌شود، کاهش مصرف پول مشکلاتی نظیر بیکاری، کاهش سود و کاهش قیمت‌ها را در پی دارد که با تکرار این چرخه باعث افزایش ترس مردم و تشویق آنها به حفظ هر چه بیشتر پول می‌شود. در این چرخه بزرگ، مردم بیکار خواهند شد و توانایی گذارن زندگی را نخواهند داشت.
بیشتر بخوانید: نابرابری اقتصادی چیست؟ آیا وجود آن در جوامع امری ناگزیر است؟
در چنین موقعیتی، بانک‌های مرکزی که از قبل نرخ بهره را به صفر کاهش داده‌اند برای عبور از بحران به نرخ بهره منفی روی می‌آورند. سیاست NIRP می‌تواند یکی از راه‌های موثر برای مشارکت در فعالیت‌های مالی مانند قرض گرفتن پول برای سرمایه‌گذاری یا تضعیف گرایش حفظ پول نقد در میان مردم شود.
خطرات نرخ بهره منفی
با این که ترس عمومی از مشتریان بانک و حتی بانک‌ها که اقدام به تبدیل همه وجوه سپرده گذاران به پول نقد (یا M1) کنند هیچ‌گاه رخ نداده است اما مدارکی وجود دارد که نشان می‌دهد نرخ بهره منفی در اروپا هیچ تاثیری روی کاهش وام‌های بین بانکی نداشته است و بانک‌ها برای ارائه وام تمایل بیشتری نشان داده‌اند.
اما در این سیاست نیز ریسک‌هایی وجود دارد و همه چیز یک طرف سکه نیست، ارائه وام یکی از نکات مثبت این سیاست تلقی می‌شود، اما از طرف دیگر در اتخاذ سیاست بهره منفی عواقب ناخواسته‌ای وجود دارد که ممکن است برای دولت‌ها دردسر ساز شود.
برای مثال اگر بانک‌ها خانوار را برای سپرده‌گذاری مجازات کنند، این مسئله می‌تواند به جای تشویق مشتریان خرد به مصرف بیشتر پول نقد، زمینه ساز برداشت پول و ذخیره آن در خانه شود.
این چرخه در مقیاس بزرگ می‌تواند باعث یک مسابقه جمع‌آوری پول نقد شود که در آن مردم همه وجوه خود را برای پرهیز از پرداخت نرخ بهره منفی در خانه ذخیره کنند.
بیشتر بخوانید: روانشناسی بورس و چرخه بازار (چگونه باعث سود و زیان می‌شود؟)
البته برای جلوگیری از بروز چنین مشکلاتی، بانک‌ها می‌توانند به جای اعمال نرخ بهره منفی برای سپرده گذاران کوچک، صندوق‌های حقوق بازنشستگی، سازمان‌های سرمایه‌گذاری و سایر موسسات مالی را هدف قرار دهند چرا که حجم پول بدون استفاده این موسسات میزان قابل توجهی است.
این مسئله سازمان‌هایی را که سپرده‌های خود را در بانک قرار داده‌اند را به سرمایه‌گذاری در سایر بخش‌های اقتصادی تشویق می‌کند. این چرخه می‌تواند بانک و اقتصاد را از مشکلات نقد شدن دارایی توسط مردم حفظ کند.
نتیجه گیری
همان‌طور که مشاهده کردید، نرخ بهره منفی باعث می‌شود قیمت‌ها کاهش پیدا کنند اما این کاهش قیمت در صورت تداوم می‌تواند باعث ضرر و زیان زیادی در اقتصاد یک کشور شود.
اصلی‌ترین بازیگر متضرر در این چرخه مردم خواهند بود. با کاهش قیمت‌ها و تورم، قدرت خرید مردم نیز افزایش پیدا می‌کند، در چنین شرایطی اگر مردم به جای سرمایه‌گذاری و مصرف، پول‌های نقد خود را حفظ کنند، اقتصاد کشور تضعیف خواهد شد.
شما در بورس، علاوه بر خرید و فروش سهام:
- می‌توانید در دارایی‌هایی مانند طلا و مسکن سرمایه‌گذاری کنید
- در صندوق‌های سرمایه گذاری بدون ریسک، سود ثابت بگیرید
برای شروع سرمایه‌گذاری، افتتاح حساب رایگان را در یکی از کارگزاری‌ها انجام دهید:
برای سرمایه‌گذاری و معامله موفق، نیاز به آموزش دارید. خدمات آموزشی زیر از طریق کارگزاری آگاه ارائه می‌شود: