چاپ پول یا خلق نقدینگی چیست؟ + فرآیند چاپ پول

یکی از مسائلی که در حوزه کریپتو به آن اشاره می‌شود، چاپ پول بی‌رویه توسط دولت‌هاست.

مشکل و دغدغه این افراد این است که دولت‌ها مشکلات اقتصادی‌شان را از طریق چاپ پول حل می‌کنند.

البته که حرف آن‌ها به طور کلی درست است و دولت‌ها عرضه پول را به شدت افزایش می‌دهند اما در واقع این کار را به طور دقیق از طریق عمل چاپ پول نمی‌کنند.

پس پول جدید از کجا می‌آید و اصلاً چرا این مسئله مشکل‌زاست؟

یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین انتقاداتی که به سیستم پولی فعلی می‌شود این است که بانک‌های مرکزی، بدون هیچ مانع و محدودیتی عرضه پول را به نمایندگی از دولت مدیریت می‌کنند.

ممکن است با توجه به همه مسائل اساسی و مهمی که دولت باید بابت‌شان هزینه کند، خیال کنید که این شکل مدیریت بانک مرکزی یک امر مثبت محسوب می‌شود.

یک سوال مهم دیگر نیز در ذهن شکل می‌گیرد: با وجودیکه دولت می‌تواند پول چاپ کند، اصلاً چرا مالیات بدهیم؟ نمی‌شود دولت پول بیشتری چاپ کند و آن مسئله را هم از همین طریق حل کند؟

مشکلات ایجاد پول بیشتر

اگر بخواهیم تمام مشکلات افزایش عرضه پول را به صورت خلاصه بیان کنیم، ماجرا از این قرار است:

اگر سطح تولید کالاها ثابت بماند اما عرضه پولی که برای خرید آن کالاها پرداخت می‌شود دائماً افزایش یابد، قیمت آن کالاها زیاد خواهد شد.

این مسئله از بدیهیات اقتصاد است.

اگر میزان پول بیشتر شود و مقدار کالاها ثابت بماند، عرضه و تقاضا کار خودش را می‌کند و نتیجه‌اش تورم (inflation) است.

بیشتر بخوانید: منظور از تورم چیست؟ + نحوه محاسبه تورم در ایران

مایکل سیلر (Michael Saylor) که یکی از بزرگ‌ترین مدافعان و طرفداران بیت‌کوین است، برای توصیف کاهش قدرت خرید پول فیات (fiat money به پولی گفته می‌شود که بدون پشتوانه و ارزش ذاتی بوده و ارزش آن از سمت قانون می‌آید) از استعاره ذوب یک تکه یخ استفاده می‌کند.

برای مثال از سال 1913، دلار آمریکا 96% ارزش خود را از دست داده است.

وقتی تورم از کنترل خارج می‌شود به ابرتورم (hyperinflation) تبدیل می‌گردد.

معمولاً اگر افزایش قیمت‌ها از 50% در ماه بیشتر باشد، آن شرایط به عنوان ابرتورم در نظر گرفته می‌شود. بنابراین در چنین حالتی، هر دو ماه یک بار قیمت‌ها دوبرابر می‌شوند.

در همین لحظه حدود 1.2 میلیارد نفر در دنیا در شرایط فلج‌کننده تورمی زندگی می‌کنند. این مسئله در کشور ونزوئلا یک مشکل جدی است و در تاریخ، نمونه‌های وحشتناکی برای از کنترل خارج شدن تورم وجود دارد.

برای مثال، چاپ پول در کشور آلمان بین دو جنگ جهانی به سطح فاجعه‌باری رسید و تورم طوری از کنترل خارج شد که دیگر قابل اندازه‌گیری نبود. نرخ تبدیل مارک (ارز آلمان در زمان ذکرشده) به پوند در برهه‌ای از زمان به یک تریلیون یا 1,000,000,000,000 رسید.

چرا دولت‌ها دائماً بدهی بیشتری به بار می‌آورند

هر فرد منطقی ممکن است در چنین موقعیتی بپرسد که اگر ایجاد پول بیشتر به تورم می‌انجامد، چرا دولت این کار را ادامه می‌دهد؟

کتاب‌های بی‌شماری هستند که درست به پاسخ همین سوال پرداخته‌اند اما ساده‌ترین پاسخی که می‌توان به آن داد این است: «چون می‌توانند».

اگرچه برای تامین هزینه‌های جنگ جهانی اول، برای اجرای این سیستم آسان گرفته شد و در نهایت، استاندارد طلا در سال 1971 میلادی توسط آمریکا به طور کامل کنار گذاشته شد.

استاندارد طلا به عنوان یک میراث تاریخی دیده شد که در اقتصادها و بازارهای پول مدرن که در عصر دیجیتال دست‌خوش تغییرات اساسی شده‌اند، جایی ندارد.

رویکرد مدرن که در آن مدیریت عرضه پول با محدودیتی مانند طلا مواجه نیست، پول فیات نامیده می‌شود. پول فیات به معنای پول قانونی است.

پولی که ما امروز از آن استفاده می‌کنیم از ارزش ذاتی برخوردار نیست. سکه‌ها همگی از آلیاژ ارزان‌قیمت و اسکناس‌ها از کاغذ بی‌ارزش ساخته شده‌اند.

بیشتر پولی هم که وجود دارد تنها یک سری عدد است که در پایگاه داده مرکزی وارد سیستم می‌شود. پول مدرن ارزش دارد چون دولت می‌گوید و جامعه هم تا جایی که دولت و بازارهای مالی آن را تایید کنند می‌پذیرد.

دولت برای کسب درآمد بیشتر باید مالیات را افزایش دهد که از نظر سیاسی کار دشواری است.

همچنین کاهش مخارج در زمینه‌هایی مثل دفاع از کشور، سلامت و بهداشت، آموزش یا زیرساخت‌های اصلی همیشه با مخالفت قسمتی از رای‌دهندگان روبرو می‌شود.

علاوه بر تعهداتی که هر دولت در اداره عمومی کشور دارد، باید بتواند در برابر فجایع و موقعیت‌های اضطراری، از جنگ گرفته تا همه‌گیری‌ها، پاسخگو باشد و واکنش نشان دهد. همچنین دولت در دهه‌های اخیر به عنوان پشتیبان نهایی صنعت بانکداری که از نظر پیچیدگی و ریسک سیستماتیک رشد کرده، ایفای نقش نموده است.

بیشتر بخوانید: رشد اقتصادی چیست؟

دولت باید جرئت و شجاعت زیادی داشته باشد که حاضر شود وضع فعلی را به هم بزند.

بنابراین وقتی دولت‌ها می‌خواهند بین هزینه‌ها و درآمدها تعادل ایجاد کنند و با عواقب سیاسی تصمیماتی که در این باره می‌گیرند روبرو می‌شوند، ساده‌ترین راه برای آن‌ها این است که پول بیشتری خلق کنند و به همین راحتی مشکل را پشت سر بگذارند.

دولت از اهرم‌های دیگری هم برخوردار است که می‌تواند برای تحریک یا محدود کردن فعالیت‌های اقتصادی از آن‌ها استفاده کند.

واضح‌ترین ابزاری که دولت برای این کار دارد، نرخ بهره است که عبارت از هزینه قرض گرفتن پول است.

اگر دولت بخواهد فعالیت‌های اقتصادی افزایش یابند، نرخ بهره را کاهش می‌دهد تا کسب‌وکارها را به سرمایه‌گذاری تشویق کند.

دستکاری نرخ بهره همیشه میسر نیست.

دولت‌های زیادی از گزینه محدود خود استفاده می‌کنند و برای این که بتوانند ادامه بدهند، از خلق پول بیشتر یا همان گزینه چاپ پول استفاده کرده‌اند. اما در واقعیت این اتفاق چگونه رخ می‌دهد؟

نکته: البته بحران کووید 19 و جنگ روسیه و اوکراین، اقتصاد جهانی را دچار بحران کرده و کشورهای مختلف با مسئله تورم جدی روبرو هستند؛ در نتیجه، نرخ‌های بهره در این دوره در حال افزایش‌اند.

چگونه پول چاپ می‌کنند؟

در جک‌ها و میم‌هایی که اهالی کریپتو درباره مسئله چاپ پول می‌سازند و تعریف می‌کنند، اینطور به نظر می‌رسد که انگار پول در چاپ‌خانه و ضراب‌خانه‌هایی که دولت به آن‌ها مجوز کار داده است، توسط دستگاه‌ها ایجاد می‌شود و ارزهایی مثل پوند، دلار، یورو، ین و….. وارد چرخه حیات می‌شوند.

پول یا پول محدود، بخشی از عرضه پول کلی است که شامل این موارد می‌شود: اسکناس، سکه، سپرده جاری (demand deposit) و سایر دارایی‌های نقدشونده که توسط بانک مرکزی نگهداری می‌شود.

در آمریکا پول محدود همان M1 است. ذخیره بانک‌های تجاری نزد بانک مرکزی (که همان بانک دولت است) در این دسته قرار می‌گیرد.

در ایران همین تعریف با این کلمات گفته می‌شود: پول عبارت است از اسکناس و مسکوک و سپرده‌های دیداری اشخاص نزد بانک‌ها.

بنابراین 97% از عرضه پول صرفاً عدد و رقمی است که در پایگاه‌های داده دیجیتالی بانک‌های تجاری وارد می‌شود. این پول نسخه فیزیکی ندارد.

بانک‌های تجاری توسط بانک مرکزی (دولت) مجازند که به کسب‌وکارها و مصرف‌کنندگان وام بدهند.

بانک‌های تجاری از نظر قانونی موظف‌اند که میزان خاصی از پول را به عنوان ذخیره نزد بانک مرکزی نگه دارند و تا وقتی که این کار را به‌درستی انجام دهند، می‌توانند باقی مبلغ را به مشتریان خود وام دهند.

نسبت مبلغی که بانک‌ها می‌توانند به مشتریان وام دهند بالاتر از نسبتی است که باید نزد بانک مرکزی به عنوان ذخیره نگه دارند. عبارت «بانکداری ذخیره جزئی (fractional banking)» به همین معناست.

سپس هر کسی که وام را دریافت کرده باشد، چه یک کسب‌وکار باشد و چه یک مشتری خرد، آن مبلغ را به حساب بانکی مورد نظر واریز می‌کند تا با آن خانه یا خودرو بخرد یا یک کسب‌وکار را تامین مالی کند.

حال در پاسخ به این سوال که دولت‌ها و بانک‌های مرکزی که در خدمت آن‌ها هستند چگونه پول را خلق و ایجاد می‌کنند، باید به‌سادگی گفت که در اصل چنین اتفاقی نمی‌افتد. آن‌ها تنها با تسهیل شرایط برای عملکرد بانک‌های تجاری، به آن‌ها اجازه می‌دهند که این کار را برایشان انجام دهند.

این مسئله معمولاً از طریق ذخیره‌ای انجام می‌شود که بانک مرکزی نزد خود نگه می‌دارد.

در واقع پول از طریق ارتباط اجتماعی اعتبار و بدهی بین دولت، شهروندان و بانک‌ها منتشر می‌شود و به گردش درمی‌آید.

بدهی

در بحران مالی سال 2008، بحران اطمینان ایجاد شد.

مقدار زیادی از بدهی‌های بد به وجود آمدند که دولت‌ها باید آن‌ها را برعهده می‌گرفتند. دولت‌ها تلاش کردند با کاهش نرخ بهره، فعالیت اقتصادی را تحریک نمایند اما نرخ بهره تا جایی پایین آمد که منفی شد.

دولت‌ها می‌توانند اجازه دهند که همه چیز با روند طبیعی خودش پیش برود اما عواقب چنین کاری مشخص است؛ خصوصاً در مسئله همه‌گیری ویروس کرونا که قرنطینه باعث شد بسیاری از صنایع از بین بروند.

بنابراین بانک‌های مرکزی به نمایندگی از دولت، با آزاد کردن قسمتی از ذخیره بانک‌ها، عرضه پول را افزایش می‌دهند.

رایج‌ترین روش برای انجام این کار، بازخرید بدهی موجود دولت است که توسط بانک‌های تجاری نگهداری می‌شود. به این کار، تسهیل کمی یا Quantitative Easing گفته می‌شود.

با این کار، ذخیره در دسترسی که توسط بانک‌های تجاری نگهداری می‌شود افزایش می‌یابد؛ در نتیجه، آن‌ها می‌توانند برای ایجاد فعالیت‌های بهره‌ور تولیدی، وام بدهند و پول بیشتری خلق کنند.

متاسفانه این لزوماً چیزی نیست که در واقعیت اتفاق می‌افتد.

مقدار زیادی از این پول جدید که اغلب به آن نقدینگی گفته می‌شود، در واقع به فعالیت‌های غیرمولد و سوداگری مالی اختصاص می‌یابد.

به همین دلیل است که در بازار سهام رشدهای بالا به وجود می‌آید و قیمت خانه و سایر دارایی‌هایی که نقش ذخیره ارزش دارند، افزایش پیدا می‌کنند.

متاسفانه تاریخ نشان داده که هر قدر هم دولت‌ها بخواهند جادوگری مالی کنند و ورد بخوانند، مثل دنیای فیزیکی قوانینی اساسی وجود دارند که کار خودشان را می‌کنند و در نهایت همه چیز از بین می‌رود.

نسبت بدهی به GDP آمریکا در سال 2012 به این میزان رسید و از آن موقع تا به حال در حال افزایش بوده است.

آمریکا قدرتمندترین اقتصاد دنیا و منتشرکننده ارز ذخیره جهانی بوده و به همین دلیل، می‌توان گفت که در عمل، دلار برای بسیاری از کشورها نقشی مشابه پول ملی را ایفا می‌کند. با توجه به این نکات، اهمیت چنین مسئله‌ای بیشتر روشن می‌شود.

اگر به عقب نگاه کنیم و گذشته را ببینیم، به دست آوردن چنین موقعیتی سخت به نظر می‌آید.

در این مقاله تنها به نگاهی سطحی به مشکلات پول فیات بسنده شده و برای درک بستری که در آن ارز دیجیتال وجود دارد همین میزان کافی است.

چرا بیت‌کوین به عنوان راه حلی برای مشکل چاپ پول پیشنهاد شده است؟

کسی مسئول یا رئیس بیت‌کوین نیست و غیرمتمرکز بودن به همین معناست.

در بیت‌کوین مجموعه قوانینی وجود دارد که عرضه بیت‌کوین را به حداکثر 21 میلیون عدد محدود می‌کند و این میزان قابل تغییر نیست.

به همین دلیل است که به عنوان جایگزینی برای پول رایج که دائماً دچار تورم می‌شود، محبوب شده است.

به طرز طعنه‌آمیزی، بزرگ‌ترین تهدید برای بیت‌کوین و سایر ارزهای دیجیتال این است که دولت‌ها از رویکرد فعلی خود دست بکشند و باز به رویکردهای محدودکننده‌ای مثل سیستم استاندارد طلا برگردند، ارزهای دیجیتال را بپذیرند یا رویکرد جدید و تست‌نشده‌ای را پیش بگیرند.

از آنچه که تا به حال دیده‌ایم، این‌طور برمی‌آید که دولت‌ها برخی از عناصر کریپتو را می‌پذیرند؛ اما تنها با آن قسمت ویژگی‌های ارزهای دیجیتال سر سازش دارند که قدرت کنترل و نظارت‌شان را افزایش می‌دهد.

مثلاً ارز دیجیتال بانک مرکزی (Central Bank Digital Currencies) یا CBDC، نمونه‌ای از این مسئله است که با آن، توانایی ایجاد پول نامحدود همچنان باقی می‌ماند.

در ادامه به تاریخچه جاپ پول در ایران و فرآیند تولید اسکناس می‌پردازیم:

تاریخچه چاپ پول در ایران

بر اساس قانون ایران، بانک مرکزی از سال 1338 مسئولیت چاپ و امحای اسکناس و پول را در ایران بر عهده دارد.

از قبل از انقلاب و تا سال 62، اسکناس‌ها در کشور عمدتا از اروپا تهیه می‌شد ولی با شروع فعالیت کارخانه چاپ توسط بانک مرکزی، چاپ اسکناس به شکل رسمی در ایران آغاز شد.

در سال 67 با وجود مقادیر زیاد واردات کاغذ، تصمیم بر این شد که بانک مرکزی کارخانه تولید کاغذ اسناد بهادار را تاسیس کند.

علاوه بر این، بانک مرکزی سازمانی برای تولید اسکناس راه اندازی کرد تا مدیریت اسکناس را در کشور انجام دهد.

این سازمان مسئول تولید، چاپ و امحای اسکناس و سایر اوراق بهادار مثل شناسنامه‌ها و گذرنامه‌ها در بازار است. این سازمان سال 51 تاسیس شد.

نخستین بار چاپ آزمایشی اسکناس‌های 200 ریالی به شکل رسمی در ایران آغاز شد. بعد از آن 2 خط تولید دیگر نیز به خط‌های قبلی اضافه و چهار خط تولید وظیفه چاپ اسکناس را در ایران انجام می‌دادند.

پروژه تولید کاغذ اسناد بهادار هم که سال‌ها قبل آغاز شده و مراحل آزمایشی را سپری کرده بود، در سال 81 به بهره برداری رسید.

فرآیند چاپ پول

نخستین مرحله در فرآیند چاپ پول، تهیه کاغذ آن است. بعد از اینکه خمیر کاغذ را با مواد خاصی تهیه کردند، آن را در شابلون‌های مخصوصی می‌ریزند و با یک دستگاه تراش به آن فشار وارد می‌کنند.

بعد از این مرحله و قبل از اینکه خمیر به طور کامل خشک شود، به آن مواد شیمیایی حساس به نور UV اضافه می‌کنند و یک نخ نیز از وسط آن عبور می‌دهند.

در مرحله آخر نیز ویژگی‌های امنیتی اسکناس از جمله شماره سریال، مهر خزانه داری، واترمارک و غیره را به آن اضافه می‌کنند.

جنس اسکناس‌ها چیست؟

دوران باستان از وسایلی همچون پوست حیوانات، پلاستیک و چرم برای تهیه پول استفاده می‌شد که در طی سال‌ها این مواد جای خود را به کاغذ مخصوص اسکناس دادند.

برای ساختن کاغذ اسکناس چندین ماده از جمله کاغذ، الیاف کتان، پنبه و پارچه با هم ترکیب می‌شوند. ترکیب این مواد مقاومت اسکناس را بالا برده که این نکته بر ضریب امنیتی اسکناس نیز موثر است.

از آنجا که در اسکناس تقلبی از این مواد استفاده نمی‌شود، به راحتی می‌توان آن را از اسکناس اصل تشخیص داد.

جوهری نیز که برای چاپ پول استفاده می‌شود با جوهرهای معمولی که با آنها کتاب و مجله چاپ می‌شود متفاوت است.

این جوهر بعد از اسپری شدن و خشک شدن زیر نور UV یا فرابنفش مشخص می‌شود، این جوهرها را جوهر نامرئی می‌گویند و دلیل اصلی استفاده از آنها جلوگیری از جعل پول است. 

جنس اسکناس در اروپا و آمریکا نیز تقریبا به همین شکل است، در این کشورها به صورت معمول از پنبه و پارچه ساخته شده‌است که نسبت ترکیب آنها در هر کشور اندکی تفاوت دارد.

در آمریکا کیفیت کاغذ اسکناس به اندازه‌ای بالاست که گفته می‌شود برای پاره شدن آن باید 4 هزار بار تا زده شود!

برای تولید سکه نیز از چند فلز مختلف به صورت آلیاژ استفاده می‌کنند که این آلیاز حاوی 64 درصد مس، 24 درصد روی و 12 درصد نیکل است.

در ایران از دستگاه‌های مختلفی مثل سیاکی یا گدازنده، آهنگری، چرخ کشی، قرص کوبی، کهله کوبی، قطاعی، تخش کنی و سکه کنی استفاده می‌شود که هر کدام برای انواع مختلفی از سکه استفاده می‌شوند.

دستگاه چاپ پول

دستگاه‌هایی که برای چاپ پول در ایران استفاده می‌شود شبیه به دستگاه‌های چاپ کتابند و تفاوت چندانی با آنها ندارند.

طراح اسکناس طرح اولیه را روی کامپیوتر طراحی می‌کند، بعد طرح نهایی را به دستگاه چاپ می‌دهند تا اسکناس را چاپ کند. دستگاه‌های چاپ این قابلیت را دارند که انواع مختلف اسکناس را به چاپ برسانند.

روی هر کاغذ امکان چاپ 24 عدد اسکناس وجود دارد و هر دستگاه چاپ می‌تواند در طول روز حدودا 50 هزار کاغذ را چاپ کند، با یک حساب ساده می‌تواند متوجه شد هر دستگاهی که در ضرابخانه چاپ پول است روزانه یک میلیون و 200 هزار عدد اسکناس به چاپ می‌رساند.

در اروپا و امریکا از دستگاه‌های پیشرفته‌تری برای چاپ اسکناس استفاده می‌شود که سه بعدی هستند؛ این دستگاه‌ها پول را به شکلی چاپ می‌کنند که امکان جعل کردن آن را به حداقل می‌رساند.

رنگی که در اسکناس دلار آمریکا استفاده می‌شود نوعی رنگ متالیک است که باعث ایجاد نوعی سایه روشن روی نقوش آن می‌شود.

در استرالیا از نوعی دستگاه پلیمری استفاده می‌شود که این الیاف مقاومت بیشتری به اسکناس می‌دهند.

بعد از اینکه اسکناس چاپ می‌شود، کارمندان بخش پول‌ها را به قفسه‌های مخصوصی منتقل می‌کنند و اسکناس‌ها را دسته بندی و منظم می‌کنند. هر قفسه چیزی در حدود 10 هزار کاغذ اسکناس را می‌تواند در خود جای دهد.

هیئت نظارت اندوخته اسکناس بانک مرکزی وظیفه نظارت بر اجرای درست مفاد ماده 5 قانون پولی و بانکی کشور را بر عهده دارد.

این هیئت تحویل و نگهداری اسکناس‌های چاپ شده و جواهرات ملی و تنظیم مقررات مربوط به ورود و خروج آنها از بانک مرکزی را انجام می‌دهد.

جمع‌بندی

بنابراین حالا دیگر وقتی میم یا جکی درباره چاپ پول ببینید، می‌دانید که معنای آن چیست. بانک‌های تجاری پول خلق می‌کنند چون بانک‌های مرکزی اجازه و امتیاز انجام چنین کاری را به آن‌ها می‌دهند.

ما به عنوان شهروند، با قرار دادن دولت در مسند قدرت، چنین توافقی را پذیرفته و تایید کرده‌ایم؛ اگرچه نتیجه آن برای افراد معمولی بسیار نامطلوب است و با کاهش قدرت خرید خودش را نشان می‌دهد.

بیت‌کوین مثل بیمه‌ای در برابر اقدامات اشتباه دولت‌ها است و با در نظر گرفتن انتخاب‌های پیش روی دولت، به‌راحتی می‌توان تشخیص داد که چرا ساده‌ترین راه را انتخاب می‌کند و اصطلاحاً به چاپ پول ادامه می‌دهد.

در زمان چاپ بی رویه پول، طبیعی است که افراد با سرمایه‌گذاری در دارایی‌هایی که ارزش پول را در زمان تورم حفظ می‌کنند، از قدرت خرید خود محافظت کنند.

علاوه بر موارد بالا، با فرآیند چاپ پول در ایران و تاریخچه آن نیز آشنا شدیم. امیدواریم که این مقاله برای شما مفید باشد.

مقالات مرتبط:

• سخنان بزرگان در مورد ثروتمند شدن

شما در بورس، علاوه بر خرید و فروش سهام:

• می‌توانید در دارایی‌هایی مانند طلا و مسکن سرمایه‌گذاری کنید
• در صندوق‌های سرمایه گذاری بدون ریسک، سود ثابت بگیرید

برای شروع سرمایه‌گذاری، افتتاح حساب رایگان را در یکی از کارگزاری‌ها انجام دهید:

نام شرکت	ویژگی‌ها	امتیاز	لینک ثبت‌نام
کارگزاری آگاه	باشگاه مشتریان با جایزه نرم‌افزار معاملاتی پیشرفته دریافت اعتبار معاملاتی خرید آنلاین صندوق‌ سرمایه‌گذاری ثبت‌نام آنلاین برای کد بورسی

برای سرمایه‌گذاری و معامله موفق، نیاز به آموزش دارید. خدمات آموزشی زیر از طریق کارگزاری آگاه ارائه می‌شود:

نام خدمات	ویژگی‌ها	لینک ثبت‌نام
دوره‌های آموزش تحلیل تکنیکال	دوره‌های حضوری + غیرحضوری شناخته‌شده‌ترین اساتید در سطح مقدماتی، متوسط و پیشرفته ارائه مدرک معتبر گذراندن دوره