تابع مطلوبیت (Utility Function)

در علم اقتصاد، مطلوبیت نشان‌دهنده رضایت یا لذتی است که مصرف‌کنندگان در نتیجه استفاده از یک کالا یا خدمات تجربه می‌کنند.

تابع مطلوبیت ابزاری برای سنجیدن تمایلات مصرف‌کنندگان برای مجموعه‌ای از کالاها و خدمات است.

مطلوبیت در واحدهایی به نام utils یا یوتیل- کلمه اسپانیایی به معنای مفید یا سودمند – اندازه‌گیری می‌شود، اما اندازه‌گیری سودمندی یا رضایتی که مصرف‌کنندگان تجربه می‌کنند یک مفهوم انتزاعی است و تعیین دقیق آن دشوار است.

در نتیجه، اقتصاددانان مطلوبیت را بر حسب ترجیحات آشکار از طریق مشاهده انتخاب‌های مصرف‌کنندگان می‌سنجند. به این ترتیب، اقتصاددانان ترتیبی از سبدهای مصرف را از حداقل مطلوبیت به خواستنی‌ترین سبد ایجاد می‌کنند.

بیشتر بخوانید: اقتصاد چگونه شکل می‌گیرد و چطور رشد می‌کند؟

نکات کلیدی

• در علم اقتصاد، تابع مطلوبیت مفهوم مهمی است که تمایل‌های افراد نسبت به مجموعه‌ای از کالاها و خدمات را اندازه‌گیری می‌کند.
• مطلوبیت نشان دهنده رضایتی است که مصرف‌کنندگان از انتخاب و مصرف یک محصول یا خدمات تجربه می‌کنند.
• اقتصاددانان با پیگیری انتخاب‌های مصرف‌کنندگان، مطلوبیت یک محصول در مقابل کالای دیگر را تعیین می‌کنند و یک مقدار عددی به آن مطلوبیت اختصاص می‌دهند.
• مدیران شرکت با انجام تحقیقات درباره مطلوبیت مصرف‌کنندگان تلاش می‌کنند به برنامه‌های فروش و بازاریابی، تبلیغات و طراحی محصولات جدید شرکت جهت دهند.
• در مطلوبیت ترتیبی، انتخاب‌های افراد بر اساس اولویت رتبه‌بندی می‌شوند، در حالی که در مطلوبیت عددی، مطلوبیتی که افراد از یک انتخاب درک می‌کنند اندازه‌گیری می‌شود.

آشنایی با تابع مطلوبیت

در علم اقتصاد، تابع مطلوبیت ابزاری برای سنجش رفاه یا رضایت مصرف‌کننده به عنوان تابعی از مصرف کالاهای واقعی، مانند غذا یا پوشاک است. از تابع مطلوبیت به طور گسترده در نظریه انتخاب عقلانی برای تحلیل رفتار انسان استفاده می‌شود.

به عبارت دیگر، ترتیبی که مصرف‌کنندگان یک محصول را نسبت به کالای دیگر انتخاب می‌کنند، می‌تواند نشان‌دهنده این باشد که مصرف‌کنندگان ارزش بالاتری برای محصول انتخابی قائل هستند. مطلوبیت عددی رتبه‌بندی محصولات را توسط مصرف‌کنندگان اندازه‌گیری می‌کند، اما اختلاف رتبه آن‌ها با یکدیگر را نشان نمی‌دهد.

برای درک بهتر مطلوبیت ترتیبی به مثال زیر توجه کنید. سه شرکت کننده برای کسب مقام اول در یک مسابقه خوانندگی با هم رقابت می‌کنند. شرکت‌کننده «الف» برنده مسابقه اعلام می‌شود. شرکت‌کننده «ب» نایب قهرمان شد و شرکت‌کننده «پ» در رتبه سوم قرار گرفت.

مطلوبیت ترتیبی نشان می‌دهد که داوران شرکت‌کننده «الف» را بر شرکت‌کنندگان «ب» و «پ» و شرکت‌کننده «ب» را بر شرکت‌کننده «پ» ترجیح می‌دهند. اما تابع ترتیبی (ordinal function) میزان اختلاف بین این رتبه‌ها را به ما نشان نمی‌دهد.

در مطلوبیت عددی (cardinal utility) که عمدتاً در اقتصاد خرد استفاده می‌شود، یک مقدار عددی به انتخاب مصرف‌کننده اختصاص داده می‌شود، که نشان می‌دهد یک انتخاب چه اندازه با انتخاب بعدی یا قبلی اختلاف دارد. در مثال بالا، مطلوبیت عددی نشان می‌دهد که داوران چقدر بیشتر شرکت‌کننده «الف» را به شرکت‌کنندگان «ب» و «پ» ترجیح می‌دهند.

در بحث مطلوبیت، درک مفاهیم مطلوبیت کل (total utility) و مطلوبیت نهایی (marginal utility) مهم است. مطلوبیت نهایی ابزاری برای اندازه‌گیری میزان رضایت یا مزایایی است که فرد از مصرف یک واحد بیشتر از یک محصول یا خدمات به دست می‌آورد.

در حالی که مطلوبیت کل میزان رضایت یا منافعی را که یک فرد از مصرف کل – از جمله مطلوبیت نهایی – یک محصول یا خدمات دریافت می‌کند، اندازه‌گیری می‌کند.

اگر از مصرف 10 واحد از یک محصول، 20 یوتیل حاصل شود، و از مصرف یک واحد بیشتر 1 یوتیل حاصل شود، مطلوبیت کل 21 خواهد بود. اگر مصرف یک واحد دیگر با کسب 0.5 یوتیل همراه باشد، آن‌گاه مطلوبیت کل به 21.5 یوتیل می‌رسد.

اقتصاددانان بر این باورند که میزان رضایتی که فرد از هر واحد مصرف بیشتر دریافت می‌کند به تدریج کاهش می‌یابد. این مفهوم را «قانون مطلوبیت نهایی نزولی» (law of diminishing marginal utility) می‌نامند.

مطلوبیت نهایی نزولی به این معنی نیست که مصرف واحدهای بیشتر منجر به رضایت مصرف‌کننده نخواهد شد؛ بلکه منظور از آن این است که رضایت حاصل از مصرف واحدهای بیشتر کمتر از رضایت به دست آمده از واحدهای مصرف شده قبلی است.

نحوه محاسبه تابع مطلوبیت

توابع مطلوبیت به عنوان تابعی از مقادیر یک بسته کالا یا خدمات بیان می‌شوند. این توابع اغلب به صورت U(X₁, X₂, X₃, X_n) نشان داده می‌شوند.

یک تابع مطلوبیت که تمایل به یک دسته کالا (X_a) در مقابل دسته دیگر کالا (X_b) را توصیف می‌کند به صورت U(X_a, X_b) بیان می‌شود.

در صورت وجود مکمل‌های کامل، تابع مطلوبیت به صورت U(X_a, X_b) = MIN[X_a, X_b] نوشته می‌شود، که در آن به مقدار کوچک‌تر، مقدار تابع اختصاص داده می‌شود.

در شرایط خاص، کالاها ممکن است جایگزین کاملی برای یکدیگر در نظر گرفته شوند، و تابع مطلوبیت مناسب باید چنین ترجیحاتی را به شکل مطلوبیت U(X_a, X_b) = X_a+ X_b نشان دهد.

مثالی از تابع مطلوبیت

فرض کنید مصرف‌کننده‌ای در حال خرید یک خودروی جدید است و انتخاب خود را به دو خودرو محدود کرده است.

خودروها تقریباً با هم یکسان هستند، با این تفاوت که خودروی دوم دارای ویژگی‌های ایمنی بیشتری است. به همین دلیل قیمت خودروی دوم 2000 دلار بیشتر از خودروی اول است.

مطلوبیت افزایشی یا نهایی یا رضایت حاصل از خودروی دوم را می‌توان به صورت عددی به شکل تفاوت قیمت 2000 دلاری بین دو خودرو نشان داد. به عبارت دیگر، مصرف‌کننده 2000 دلار مطلوبیت افزایشی یا نهایی از خودروی دوم دریافت می‌کند.

علاوه بر این، فرض کنید 100000 مصرف‌کننده در جامعه، خودروی دوم را به خودروی اول ترجیح دهند. در این صورت ممکن است اقتصاددانان چنین استنباط کنند که مصرف‌کنندگان در مجموع 200 میلیون دلار (100000 × 2000 دلار) مطلوبیت افزایشی از ویژگی‌های ایمنی خودروی دوم دریافت کرده‌اند.

مزایا و معایب تابع مطلوبیت

اقتصاددانان نمی‌توانند یک مقدار عددی واقعی را به میزان رضایت مصرف‌کننده از یک اولویت یا انتخاب اختصاص دهند.

همچنین، اظهار نظر در مورد دلیل خرید یک کالای خاص توسط مصرف‌کننده می‌تواند کاملاً دشوار باشد زیرا معمولاً متغیرهای زیادی را باید مدنظر قرار داد.

در مثال قبلی، دو خودرو تقریباً یکسان بودند. در واقعیت، ممکن است چند ویژگی یا تفاوت مهم بین این دو خودرو وجود داشته باشد. به همین دلیل، در نظر گرفتن یک عدد مشخص به ترجیح مصرف‌کننده می‌تواند دشوار باشد، زیرا ممکن است یک مصرف‌کننده ویژگی‌های ایمنی خودرو را ترجیح دهد در حالی که دیگری امکانات دیگری در خودرو را ترجیح دهد.

با این حال، پیگیری کردن مطلوبیت و اختصاص مقدار به آن همچنان می‌تواند برای اقتصاددانان مفید باشد. با مرور زمان، انتخاب‌ها و ترجیحات مصرف‌کنندگان می‌تواند نشان‌دهنده تغییرات ایجاد شده در الگوهای مخارج و مطلوبیت باشد.

پی بردن به منطق پشت انتخاب‌های مصرف‌کننده و میزان رضایت آن‌ها نه تنها برای اقتصاددانان بلکه برای شرکت‌ها نیز مهم است. مدیران شرکت می‌توانند از مطلوبیت برای پی بردن به دیدگاه مشتریان نسبت به محصولات خود استفاده کنند.

نکته مهم: تابع مطلوبیت اساساً یک «مدل» است که از آن برای نشان دادن ترجیحات مصرف‌کننده استفاده می‌شود؛ از این رو، شرکت‌ها اغلب از آن برای به دست آوردن برتری در رقابت استفاده می‌کنند. به عنوان مثال، بررسی مطلوبیت مصرف‌کنندگان می‌تواند به مدیران شرکت‌ها کمک کند در هر زمینه‌ای از بازاریابی و فروش گرفته تا ارتقاء محصول و پیشنهاد‌های جدید تصمیم‌های بهتری بگیرند.

سؤالات متداول

در ادامه به مهمترین پرسش‌ها درباره تابع مطلوبیت می‌پردازیم:

تابع مطلوبیت چیست؟

مطلوبیت به معنای مزایا یا رضایتی است که مصرف‌کننده از مصرف کالا یا خدمات دریافت می‌کند.

تابع مطلوبیت ترجیحاتی را که مصرف‌کنندگان در مصرف کالاها و خدمات در نظر می‌گیرند اندازه‌گیری می‌کند. به عنوان مثال، اگر مشتری سیب را به پرتقال ترجیح دهد، فارغ از میزان مصرف میوه، تابع مطلوبیت را می‌توان به صورت U(apples) > U(oranges) بیان کرد.

تفاوت بین تابع مطلوبیت و مطلوبیت نهایی چیست؟

تابع مطلوبیت، مصرف کالا یا خدمات توسط مصرف‌کنندگان را بر اساس اولویت آن‌ها رتبه‌بندی می‌کند.

در حالی که، مطلوبیت نهایی تغییر در مطلوبیت را زمانی که نرخ مصرف تغییر کند، اندازه‌گیری می‌کند (به این معنی که میزان رضایت مصرف‌کننده با مصرف یک واحد دیگر از یک کالا یا خدمات چه مقدار افزایش پیدا می‌کند).

چرا تابع مطلوبیت مهم است؟

اقتصاددانان از تابع مطلوبیت برای درک بهتر رفتارهای مصرف‌کننده و همچنین پی بردن به میزان رضایت‌آفرینی کالاها و خدمات برای مصرف‌کنندگان استفاده می‌کنند.

تابع مطلوبیت همچنین می‌تواند به تحلیلگران نشان دهد که کالاها و خدمات را چگونه در میان مصرف‌کنندگان توزیع کنند به‌گونه‌ای که مطلوبیت کل تحقق یابد.

شرکت‌ها می‌توانند از تابع مطلوبیت برای پی بردن به اینکه مصرف‌کنندگان کدام محصول را در میان سایر محصولات (یا محصولات رقیب) ترجیح می‌دهند، استفاده کنند. تیم‌های مدیریتی با دانستن این اولویت‌ها می‌توانند محصولات خود را به‌گونه‌ای توسعه دهند که از مزیت رقابتی برخوردار باشند.

سخن پایانی

مطلوبیت به معنای مزایا یا رضایتی است که مصرف‌کننده از مصرف یک کالا یا خدمت دریافت می‌کند.

واحد اندازه‌گیری که اقتصاددانان برای سنجش رضایت از آن استفاده می‌کنند، یوتیل (util) نامیده می‌شود. تابع مطلوبیت ترجیحات مصرف‌کنندگان برای بسته‌های کالا یا خدمات را اندازه‌گیری می‌کند.

در مطلوبیت ترتیبی، انتخاب مشتری بر اساس اولویت رتبه‌بندی می‌شود، در حالی که در مطلوبیت عددی، یک مقدار عددی به هر اولویت اختصاص داده می‌شود تا میزان اختلاف میان ترجیح‌های مختلف افراد مشخص شود.

شما در بورس، علاوه بر خرید و فروش سهام:

• می‌توانید در دارایی‌هایی مانند طلا و مسکن سرمایه‌گذاری کنید
• در صندوق‌های سرمایه گذاری بدون ریسک، سود ثابت بگیرید

برای شروع سرمایه‌گذاری، افتتاح حساب رایگان را در یکی از کارگزاری‌ها انجام دهید:

نام شرکت	ویژگی‌ها	امتیاز	لینک ثبت‌نام
کارگزاری آگاه	باشگاه مشتریان با جایزه نرم‌افزار معاملاتی پیشرفته دریافت اعتبار معاملاتی خرید آنلاین صندوق‌ سرمایه‌گذاری ثبت‌نام آنلاین برای کد بورسی

برای سرمایه‌گذاری و معامله موفق، نیاز به آموزش دارید. خدمات آموزشی زیر از طریق کارگزاری آگاه ارائه می‌شود:

نام خدمات	ویژگی‌ها	لینک ثبت‌نام
دوره‌های آموزش تحلیل تکنیکال	دوره‌های حضوری + غیرحضوری شناخته‌شده‌ترین اساتید در سطح مقدماتی، متوسط و پیشرفته ارائه مدرک معتبر گذراندن دوره