استهلاک (Depreciation)

استهلاک (به انگلیسی Depreciation)، نوعی کاهش بها است که حتی در صورت نگهداری مناسب کالا و استفاده صحیح از آن، رخ خواهد داد.

اموال همیشه برای بشریت مهم بوده‌اند و هستند. اما اموال و دارایی‌ها همیشه به صورت سالم یا در یک قیمت خاصی نمی‌مانند و با گذشت زمان، آن‌ها نیز تغییر پیدا می‌کنند.

توجه: اصطحلاک غلط است و باید از کلمه صحیح «استهلاک» استفاده کنید.

نکات کلیدی

• معنی استهلاک در لغت کاهش کارایی و ارزش یک دارایی به دلیل استفاده مکرر و گذشت زمان است.
• شرکت‌ها و کسب و کارها با محاسبه هزینه استهلاک، میزان استفاده مفید خود از دارایی‌ها و تجهیزات خود را محاسبه می‌کنند.
• دارایی‌ها به دلایلی از جمله استفاده کارآمد شرکت از دارایی مورد نظر، فرسوده و خراب شدن، رشد تکنولوژی و تولید، قطعات جدیدتر و با کیفیت‌تر، محدودیت زمانی مانند تاریخ منقضی شدن، نایاب شدن در صورت تغییر تقاضا، حوادث و … دچار استهلاک می‌شود.
• استهلاک به روش‌های مختلفی از جمله: روش خط مستقیم، روش نزولی و روش کارکرد محاسبه می‌شود.

استهلاک چیست؟

اجازه دهید بحث در مورد استهلاک را با یک مثال شروع کنیم:

به عنوان مثال، هنگام استفاده از یک چکش، در اثر ضربات مکرری که در طول زمان بر آن وارد می‌شود، سر چکش دچار «تنش» شده و تدریجاً موجب فرسایش آن می‌شود، حتی اگر از آن، به درستی استفاده شود.

در عین حال، با یک استفاده صحیح و نگهداری و تعمیرات به‌موقع، انتظار هم نمی‌رود که چکش در اثر این استهلاک، از کار بیفتد.

هزینه استهلاک به عنوان مهم‌ترین هزینه تجهیزات، تکنولوژی‌ها و اموال تلقی می‌شود.

استهلاک را می‌توان این طور تعریف کرد: کاهش کیفیت، کمیت یا ارزش مداوم یک دارایی به‌طور همیشگی.

در واقع انتظار می‌رود با گذشت سال‌ها، از کارکرد اموال ثابت که به‌صورت مداوم در کسب و کار استفاده می‌شود، کاسته شود. همیشه شرکت‌ها به این مورد توجه می‌کنند و آن را در کنار سود و زیان سالانه خود ثبت می‌کنند و به سازمان‌های مختلف ارائه می‌دهند.

بیشتر بخوانید: ارزش جایگزینی چیست؟

چرا دارایی‌ها مستهلک می‌شوند؟

هزینه استهلاک در حسابداری به شرکت‌ها یا افراد نشان می‌دهد که چه مقدار از ارزش دارایی خریداری شده در عرض یک سال یا یک دوره مورد استفاده قرار گرفته است.

شرکت‌ها می‌توانند هزینه‌ی اموال گرفته شده را به هزینه‌های نام تجاری خود اضافه کنند و از این موضوع در راستای اهداف مالیاتی استفاده نمایند.

این در واقع یکی از استفاده‌های اصلی از مفهوم استهلاک است. می‌توان با کمک چنین موضوعی بازپرداخت مالیات را تا حد قابل توجهی کاهش داد. مالیات برای شرکت‌ها مسئله‌ای مهم است و هنگام شنیدن آن دست و پای خود را گم می‌کنند!

بگذارید مثالی بزنیم:

فرض کنید که برای شرکت خود یک جرثقیل به ارزش 1 میلیارد تومان خریداری کرده‌اید. طبیعتا نمی‌توانید در همان سالی که وسیله را خریداری نموده‌اید، تمام مبلغ را کسر نمایید و اصلا مالیاتی نپردازید.

خوش‌بختانه راه دیگری وجود دارد. می‌توانید برای رهایی از مالیات، عمر مفید جرثقیل را حساب کنید و سپس استفاده بیش‌تری از جرثقیل کنید یا با روش‌های گوناگون از عمر مفید آن بکاهید. این طوری هر سال مبلغ بیش‌تری را کسر می‌کنید و مالیات کم‌تری متقبل می‌شوید.

روش دیگری هم وجود دارد که به‌عنوان MACRS شناخته می‌شود.

با این شیوه می‌توانید یک نرخ ثابت از مالیات را برای دارایی‌های ثابت اعمال کنید. با MACRS قادرید برای سال‌های اولیه استهلاک کم‌تری و برای سال‌های بعدی، میزان به مراتب بیش‌تری را برای تجهیزات و اموال بنویسید.

مفهوم استهلاک کمک می‌کند که تا هزینه‌هایی که برای تملک بر روی یک پرینتر پرداخته کرده‌ایم، با درآمدهایی که از آن دستگاه به‌دست می‌آوریم، مطابقت دهیم.

این بدان معناست که اگر مثلا شرکت برای خریدن دارایی‌هایی حدود 1 میلیارد تومان پرداخته است، با فرض استهلاک مستقیم و عمر مفید 10 سال، باید هزینه‌ مستهلک شدن اموال مورد نظر را 100 میلیون تومان در نظر بگیریم و آن را با درآمدهایی که از آن دارایی‌ها دریافت می‌کنیم، تطبیق دهیم.

فرض کنید که خانه‌ای در اختیار دارید. اما این خانه تا همیشه به یک شکل واحد باقی نمی‌ماند و در مواجه با فرسایش‌‌های مختلف مستهلک می‌گردد. آجر‌ها سست می‌شوند، دیوارها ترک برمی‌دارند و همین‌طور کاشی‌ها می‌شکنند. در نهایت نیز دیگر نمی‌توان بعد از گذشت چندین سال از خانه بهره گرفت.

کهنه شدن موضوعی طبیعی است که شرکت‌ها محصولات تازه‌ای تولید کنند و با هم رقابت داشته باشند.

ولی این زیاد برای فرد یا شرکتی که وسایل زیادی (مخصوصاً در زمینه تکنولوژی) را همین چندی پیش خریده، اصلا چیز جذابی نیست. چراکه کالاهای جدید و پرزرق و برق باعث می‌شوند تا عرض مدت کوتاهی، دستگاه‌ها مستهلک شوند و شاید کارایی لازم را نداشته باشند.

علل اصلی استهلاک

دلایل اصلی مستهلک شدن دارایی‌ها را می توان در دو دسته زیر طبقه بندی کرد:

عوامل فیزیكی  (Physical Factors)

1. فرسودگی ناشی از استعمال
3. گذشت زمان
5. پوسیدگی و زنگ زدگی

عوامل کاربردی  (Functional factors)

1. عدم کفایت
3. نابابی که تعویض زودرس را هم در بر می‌گیرد

لازم به ذکر است که عوامل سه گانه فیزیكی مرتباً بر دارایی‌های مشهود اثر می‌گذارند و از عمر مفید آن‌ها می‌کاهند. ولی وقوع عوامل کاربردی کمتر مورد پیدا می‌کند.

نابابی ممکن است به این علت حادث شود که پیشرفت‌های تکنولوژی سبب کهنه شدن ماشین آلات و طرز کار آن‌ها و کاهش یا از بین رفتن تقاضا برای محصولات و خدمات شود.

ارزش آن دسته از دارایی‌ها که انتظار نمی‌رود از آن‌ها دیگر بار استفاده شود می‌باید برابر پیش بینی آنچه از فروش آن‌ها حاصل خواهد گردید و آن را اصطلاحاً خالص ارزش بازیافتنی می‌نامند، تقلیل یابد.

اموال بدون استفاده را می‌باید در حساب خاصی جزو دارایی‌ها، نگهداری کرد.

تعریف حسابداری استهلاک چیست؟

سرشکن کردن و تخصیص دادن بهای تمام شده دارایی ثابت را به طریقی معقول و منظم به دوره‌های استفاده از آن را استهلاک گویند.

بهای تمام شده معمولاً در طول مدت استفاده از دارایی، ثابت می‌ماند، به طوری‌كه در پایان عمر مفید دارایی، مجموع اقلام استهلاک دوره‌های استفاده از آن برابر می‌شود با بهای اولیه منهای ارزشی که برای دارایی اسقاط (Salvage Value) در نظر گرفته شده است.

حسابداری استهلاک چیست؟

با توجه به نکات فوق حسابداری استهلاک به روشی گفته می‌شود که بر اساس آن بهای تمام شده دارایی ثابت منهای ارزش اسقاط آن، بر مدتی که عمر مفید آن برآورد می‌شود به طریقی معقول و منظم سرشکن شود.

بنابراین هدف از آن، سرشکن کردن بهای تمام شده است و نه تعیین ارزش دارایی.

به تدریج که از عمر مفید اقتصادی دارایی کاسته می‌شود، استهلاک آن به صورت منظم به صورت هزینه به عملیات واحد اقتصادی تخصیص می‌یابد.

در صورت سود و زیان استهلاک بر اساس ماهیت و مورد استفاده از مال به یکی از سه عنوان هزینه فروش، هزینه اداری و یا هزینه ساخت کالای فروش رفته ارائه می‌شود.

در واقع استهلاک از دو طریق بر صورت سود و زیان اثر می‌گذارد:

1. مستقیماً به بدهکار حساب هزینه منظور و سبب افزایش آن می‌شود. (مانند هزینه استهلاک خودروهایی که مورد استفاده دایره فروش کالا قرار می‌گیرد) و طبعاً به شکل هزینه فروش انعکاس پیدا می‌کند.
2. دیگر استهلاک، استهلاک ماشین آلات کارخانه که به‌صورت قسمتی از بهای تمام شده کالا ثبت و پس از فروش کالا به بدهکار حساب بهای تمام شده کالای فروش رفته انتقال می‌یابد. (مانند استهلاک ماشین آلات تولیدی)

هزینه استهلاک به عنوان با اهمیت‌ترین هزینه مرتبط با اموال، ماشین آلات و تجهیزات تلقی می‌شود. استهلاک محاسبه شده در هر دوره به حسابی با عنوان استهلاک انباشته منظور می‌گردد.

این حساب، حسابی کاهنده است و در سمت راست ترازنامه به عنوان کاهنده بهای تمام شده دارایی نمایش داده می‌شود. تفاوت بهای تمام شده و استهلاک انباشته دارایی برابر است با ارزش دفتری دارایی.

نحوه محاسبه استهلاک

• بهای تمام شده واقعی
• برآورد ارزش بازیافتنی (اسقاط)
• برآورد عمر مفید

به این صورت می‌توان استهلاک را حساب نمود: هزینه‌ی اولیه‌ی دارایی دلخواه، منهای ارزش بازیافتنی، تقسیم ‌بر سال‌هایی که کالای مورد نظر می‌تواند مفید باشد و عملکردش را از دست ندهد.

به‌عنوان مثال فرض کنید که شخصی یک دستگاه قدرتمند برای استخراج ارز دیجیتال به ارزش 12 میلیون تومان خریداری کرده است.

انتظار می‌رود که عمر مفید آن 3 سال باشد و هر سال از ارزش آن (باتوجه به معرفی مدل‌های جدید) کاسته شود. به این ترتیب ارزش تخمینی کامپیوتر مذکور پس از 3 سال مساوی 3 میلیون و 870 هزار تومان است.

عمر مفید با توجه به یک سری فاکتورها سنجیده می‌شود که باید به آن‌ها توجه نمود و در محاسبات اعمال کرد. می‌توان دوره‌هایی از زمان (مثلا چند سال یا چندین ماه) را در نظر گرفت و براساس آن عمر مفید را به‌دست آورد.

تا وقتی که عملکرد دستگاه در حد قابل قبولی باشد و بتواند محصولات تولید کند، دستگاه سالم است.

با جمع محصولات تولید شده به‌وسیله‌ی تجهیزات مورد نظر می‌توان به عمر مفید دست یافت. مورد آخر جمع ساعات کارکرد دستگاه است. عمر مفید لامپ‌ها این گونه تخمین زده می‌شود و به همین صورت نیز می‌توان عمر مفید دستگاه‌های دیگر را هم تعیین کرد.

استهلاک از نظر استانداردهای حسابداری ایران نیز مفهوم خاصی دارد که در ادامه به آن پرداخته‌ایم.

در استاندارد ایران دارایی ثابت به موازات کسب منافع مستهلک می‌شوند.

همچنین کیفیت پایین مواد اولیه و ساخت، فرسودگی و خرابی نیز از علل استهلاک دارایی به شمار می‌روند.

استهلاک از نظر قانون مالیات مستقیم

بر اساس قانون مالیات‌های مستقیم دارایی ثابت بر اثر استفاده یا گذشت زمان قابل استهلاک است. در این قانون مآخذ استهلاک، قیمت تمام شده دارایی است و استهلاک از تاریخی محاسبه می‌شود که دارایی قابل استهلاک آماده برای بهره‌برداری در اختیار موسسه قرار می‌گیرد.

در صورتی که دارایی قابل استهلاک در خلال ماه در اختیار موسسه قرار گیرد ماه مزبور در محاسبه منظور نخواهد شد. در مورد کارخانه‌ها دوره بهره‌برداری آزمایشی جزو بهره‌برداری محسوب نمی‌شود.

بر اساس ماده 150 قانون مالیات‌های مستقیم محاسبه استهلاک به دو روش نزولی و مستقیم پذیرفته شده است. در تبصره 1 این ماده هزینه مربوط به تغییر یا تعمیرات اساسی دارایی، جزو قیمت تمام شده دارایی محسوب می‌شود.

تبصره 2 همین ماده بیان می‌کند که مؤسسات می‌توانند هزینه‌های نرم افزاری خود را از 3 سال تا حداکثر 5 سال مستهلک کنند.

نکته : هر کجا که میان قانون مالیات‌های مستقیم و استانداردهای حسابداری تناقض وجود داشته باشد، معیار و ملاک جهت انجام عملیات حسابداری قانون مالیات‌های مستقیم است.

دلایل استهلاک از دید استانداردهای حسابداری ایران

• استفاده مورد انتظار واحد تجاری از اموال
• فرسودگی و خرابی
• کیفیت پایین قطعات فنی ناشی از رشد فن‌آوری
• محدودیت‌های زمانی از قبیل تاریخ انقضا

ارز نیز دچار استهلاک می‌شود و می‌توانند ارزش خود را بعد از گذشت سال‌ها یا حتی ماه‌ها از دست بدهند. این یک بحران است که هر کشوری با آن مواجه خواهد شد و باید تصمیمات درستی در این رابطه بگیرد.

در ارتباط با برآورد عمر مفید دارایی، استاندارد حسابداری این برآورد را منوط به قضاوت واحد تجاری می‌داند که از تجربه دارایی‌های مشابه ناشی می‌شود.

بر اساس بند 56 این استاندارد، مبلغ استهلاک‌پذیر یک دارایی پس از کسر ارزش اسقاط از بهای تمام شده به دست می‌آید.

روش‌های استهلاک مورد پذیرش در استاندارد ایران روش‌های خط مستقیم، نزولی و معادل آحاد تولید است.

در ارتباط با تغییر روش استهلاک یا تعدیل نرخ آن بند 63 این استاندارد چنین می‌گوید.

روش استهلاک مورد استفاده برای دارایی‌ها باید به طور ادواری بررسی شود و در صورت تغییر قابل ملاحظه در الگوی مصرف، روش استهلاک جهت انعکاس الگوی جدید تغییر یابد.

هرگاه چنین تغییری در روش استهلاک لازم شود، این تغییر باید به عنوان تغییری در برآورد تلقی شود و استهلاک دوره جاری و دوره‌های آتی دارایی تعدیل شود.

خانه‌ها نیز مستهلک می‌گردند و این موضوع به ضرر کسانی که قصد مهاجرت و یا فروختن خانه خود را دارند تمام می‌شود.

یکی از مثال‌های معروف، بحران مالی و مسکن در سال 2008 در کشور ایالات متحده است. در این سال ارزش خانه‌ها تا 50 درصد افت کرد و بسیاری از مردم ضررهای عظیمی را متحمل شدند.

روش‌های محاسبه استهلاک

کسب‌وکارها از 4 روش برای محاسبه استهلاک خود استفاده می‌کنند که در ذیل در مورد آن‌ها توضیح داده‌ایم:

1) استهلاک به روش خط مستقیم: ساده‌ترین و محبوب‌ترین روش استهلاکی که شرکت‌ها استفاده می‌کنند، همین نوع است.

این روش با کم کردن ارزش یک دارایی (قیمتی که وقتی کمپانی، دیگر به آن نیازی نداشته باشد، قادر است بفروشد) از قیمت اصلی خرید و سپس تقسیم آن بر تعداد کل سال‌هایی که شرکت انتظار دارد دستگاه سالم بماند و عملکرد خوبی داشته باشد، محاسبه می‌شود.

چنین شیوه‌ای موجب می‌گردد تا همان مقدار استهلاک به‌صورت یکسان بر دوره‌ی عمر مفید دارایی پخش شود.

2) استهلاک کاهش توازن: این راه مقدار استهلاکی را که در طول سال‌ها به‌وجود آمده، تغییر می‌دهد.

چنین استهلاکی برای دارایی‌هایی بسیار مفید است که عموماً بیشتر ارزش خود را در سال‌های اولیه از دست می‌دهند، اما بعد از آن دچار استهلاک آهسته‌ می‌شوند.

تجهیزات تکنولوژی-محور مثال خوبی از اموالی هستند که می‌توان از این روش برای محاسبه استهلاک آن‌ها استفاده کرد. این روش استهلاک «تشدیدی» به شمار می‌رود.

3) استهلاک کل ارقام سال‌ها: روش تشدیدی دوم هم مقدار استهلاک بالاتری را به سال‌های اولِ دارایی اختصاص می‌دهد و در طول زمان آرام آرام کم می‌شود.

چنین شیوه‌ای این طور تعیین می‌شود: اضافه کردنِ تعداد کل دوره عمر مفید که انتظار داریم دارایی داشته باشد و بعد هم مشخص کردن سال کنونی که در دوره بازه قرار دارد.

4) استهلاک واحدهای تولید شده: تنها راهی که بر اساس زمان نیست، این روش است. رویکرد نام برده مقدار فعالیتی را ‌حساب می‌کند که مثلا دستگاه واقعاً تجربه می‌کند.

به‌عنوان مثال، در طول دورانی که با شدت بیش‌تری به استفاده از یک کامپیوتر بپردازید، نسبت استهلاک بالاتر و در زمانی که استفاده کمی داشته باشید یا حتی هیچ بهره‌ای نبرید، نسبت استهلاک پایین‌تری را به‌حساب می‌آورد.

شیوه مذکور برای اموالی مفید است که به‌شدت تحت ‌تأثیر استفاده قرار می‌گیرند و مدتی هم اصلا کاربردی نیستند و حتی فعالیت کمی نمی‌کنند.

معایب کلی روش‌های استهلاک

• هیچ یک از روش‌های تخصیص بی نقص نیستند زیرا تخمین درآمدهای آتی با سرویس‌دهی یک دارایی و پیش بینی عمر مفید آن به آسانی صورت نمی‌گیرد و به علت اینکه تمامی روش‌های تخصیص و تسهیم اعتباری هستند و نتایج آن‌ها قابل دفاع نیستند.
• برآورد عمر مفید، ارزش اسقاط و حتی در برخی موارد محاسبه بهای تمام شده دارایی متکی بر پیش بینی‌های اولیه است و در طول زمان ثابت می‌مانند از این رو روش‌های استهلاک ایستا (Static) است و این شاید بزرگ‌ترین عیب روش‌های استهلاک باشد.

به عنوان مثال پیشرفت سریع تکنولوژی و تشدید رقابت در عرضه تجهیزات تازه به ویژه وسایل الکترونیک موجب آن شده که بسیاری از ماشین‌آلات و تجهیزات به سرعت از مد بیفتند.

این جریانات اعتبار روش‌های استهلاک را از لحاظ پیوند با واقعیت مورد تردید قرار داده است، زیرا مبنای روش‌های استهلاک، بازیافت بهای تمام شده دارایی در طول عمر مفید برآوردی آن است حال آنکه بر اثر تغییر تکنولوژی برآورد عمر مفید با واقعیت تطبیق نمی‌کند.

فرمول‌های محاسبه‌ی استهلاک

• محاسبه بر حسب زمان؛ روش خط مستقیم (اقساط مساوی)
• محاسبه بر حسب محصول؛
• ساعات کارکرد
• میزان تولید
• شیوه‌های مبتنی بر استهلاک بیش‌تر در سال‌های اول عمر مفید و کاهش تدریجی آن؛
• محاسبه استهلاک به روش مجموع سنوات
• محاسبه استهلاک به روش نزولی
• محاسبه بر اساس روش خط مستقیم
• هزینه استهلاک هر دوره : عمر مفید (سال ) ÷ (بهای تمام شده – ارزش بازیافتنی )
• محاسبه بر اساس روش میزان تولید؛
• هزینه استهلاک هر دوره: میزان تولید برآوردی ÷ میزان تولید واقعی × (بهای تمام شده – ارزش بازیافتنی)
• محاسبه بر اساس روش ساعات کارکرد؛
• هزینه استهلاک هر دوره: عمر مفید ( بر حسب ساعات کارکرد ) ÷ (بهای تمام شده – ارزش بازیافتنی)
• هزینه استهلاک هر دوره: مجموع سنوات ÷ عمر مفید باقیمانده × ( بهای تمام شده – ارزش بازیافتنی)
• هزینه استهلاک هر دوره: نرخ استهلاک × ( استهلاک انباشته تا دوره محاسبه – بهای تمام شده )

با کمک استهلاک می‌توانیم محصولاتی که در طی گذشت سال‌ها ارزش خود را تا حد زیادی از دست داده‌اند، شناسایی کنیم و بعد برای خریدهای بعدی از آن کالای به‌خصوص استفاده نکنیم یا لااقل کم‌تر بهره ببریم.

به این صورت هزینه‌های یک شرکت پایین می‌آید و می‌تواند بیش‌تر تمرکز و بودجه خود را برای طراحی و تولید محصول صرف نماید.

سخن پایانی

استهلاک به زبان ساده به معنی کاهش ارزش و کیفیت دارایی‌ها است و شرکت‌ها با استفاده از روش‌های مختلف سعی می‌کنند میزان زیانی که از استهلاک دارایی‌های خود متحمل می‌شوند را به حداقل برسانند.

شرکت‌ها حتی با استفاده از مفاهیم طول عمر مفید و ارزش اسقاط از تجهیزات خود و مستهلک کردن آن‌ها سود می‌برند.

شرکت‌ها همواره تلاش می‌کنند از تمامی تجهیزات و دارایی‌های خود بیشترین سودآوری را دریافت کنند، به شکلی که استهلاک دارایی‌ها هم نتواند از این امر جلوگیری کند.

این اصطلاح در واژه‌نامه جامع بورسینس منتشر شده است.سایر اصطلاحات و واژه‌های اقتصادی و مالی را ببینید ...