بحران اقتصادی چیست؟

بحران اقتصادی اثرات منفی زیادی بر کشورها می‌گذارد و به‌شدت اقتصاد و قدرت خرید مردم را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.

اگرچه در ابتدای شروع بحران نمی‌توان وقوع آن را به‌طورقطع پیش‌بینی کرد؛ اما بررسی عوامل ایجاد آن می‌تواند کمک‌کننده باشد.

در ادامه پس از تعریف این نوع بحران، به عواملی که ممکن است باعث بروز آن شود می‌پردازیم:

بحران اقتصادی چیست؟

رکود قابل‌توجه، گسترده و طولانی‌مدت در فعالیت‌های اقتصادی به‌عنوان بحران اقتصادی تلقی می‌شود.

دو دوره متوالی از رشد منفی تولید ناخالص داخلی می‌تواند نشان‌دهنده رکود اقتصادی باشد اگرچه فرمول‌های پیچیده‌تری نیز برای تشخیص آن وجود دارد.

اقتصاددانان بحران را با بررسی حقوق و دستمزد غیرکشاورزی، تولید صنعتی و خرده‌فروشی در میان شاخص‌های دیگر اندازه‌گیری می‌کنند که فراتر از اندازه‌گیری تولید ناخالص داخلی است.

رکود باید عمیق، فراگیر و پایدار باشد تا به‌عنوان بحران اقتصادی در نظر گرفته شود. اگرچه هیچ فرمول قطعی وجود ندارد که این بحران را به‌محض شروع شناسایی کند و معمولاً تنها پس از پایان یافتن، به‌وضوح مشخص می‌شوند!

تاریخچه بحران اقتصادی

از زمان انقلاب صنعتی، بیشتر اقتصادها به طور پیوسته رشد کرده‌اند و بحران‌های اقتصادی استثنا هستند.

با این حال بین سال‌های 1960 تا 2007، بحران اقتصادی 122 بار رخ‌داده که در 10 درصد مواقع 21 اقتصاد پیشرفته را تحت‌تأثیر قرار داده است.

بیشتر بخوانید: 10 کشور دنیا با بیشترین رشد اقتصادی

این نوع بحران در سال‌های اخیر مانند گذشته طولانی نمی‌شود؛ اما کاهش اشتغال و تولید اقتصادی ناشی از رکود می‌تواند تا مدت‌ها ادامه یابد.

به‌عنوان‌مثال، کاهش تقاضا می‌تواند باعث شود شرکت‌ها تعدیل نیرو کنند که همین امر سبب می‌شود قدرت خرید مصرف‌کننده بیش‌ازپیش کاهش یابد.

بازارهای نزولی که با رکود همراه هستند هم می‌توانند اثر ثروت را معکوس کنند که باعث می‌شود مردم هر روز فقیرتر شوند و مصرف را کاهش دهند.

در سال 2008 بحران مالی آمریکا به اوج خود رسید و تأثیرات منفی زیادی بر زندگی مردم آمریکا گذاشت.

بحران اقتصادی 2008 سبب شد قیمت سوخت، مواد غذایی و مسکن به طور قابل‌توجهی افزایش یابد و صنعت خودروسازی در بازار سهام با کاهش روبه‌رو شود.

بیشتر بخوانید: ارتباط بین بیت‌کوین و بحران اقتصادی سال 2008

رکود 2008 به‌سرعت به نقاط مختلف جهان به‌خصوص اروپا گسترش یافت. به دلیل مبادلات مالی و تجاری آمریکا و اروپا، این رکود موجب بروز بحران اقتصادی اروپا شد که سخت‌ترین دوره اقتصادی بعد از جنگ جهانی دوم بود. در نتیجه نرخ بیکاری به 11.5% رسید و رشد اقتصادی با کاهش 4 درصدی مواجه شد.

 این بحران‌ها سبب شد دولت‌ها بیش‌ازپیش به استراتژی‌های سرمایه‌گذاری اهمیت دهند و در سراسر جهان سیاست‌های مالی و پولی اتخاذ کرده که از این بحران جلوگیری کنند. برای مثال بیمه بیکاری و کاهش نرخ بهره از این نوع اقدامات هستند.

اثرات بحران اقتصادی

جامعه‌ای که دچار این نوع بحران می‌شود ضررهای زیادی را در ابعاد و زمینه‌های مختلف متحمل می‌شود که در ادامه به مهم‌ترین تبعات آن اشاره می‌کنیم:

• افزایش نرخ بیکاری: برخی کارخانه‌ها ورشکست می‌شوند و برخی دیگر به‌منظور کاهش هزینه‌‌ها تعدیل نیرو می‌کنند و نیروی جدید استخدام نمی‌کنند. نرخ بیکاری برای ماه‌ها یا سال‌ها پس از بهبود اوضاع اقتصادی بالا می‌ماند و کارگران نمی‌توانند بلافاصله شروع به کار کنند. این اثر بیشتر قشر جوان جویای کار را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.

بیشتر بخوانید: تاثیر بیکاری بر اقتصاد؛ بیکاری چه آسیب‌هایی به اقتصاد وارد می‌کند؟

• کاهش دستمزد: یکی دیگر از اقدامات شرکت‌ها برای کاهش هزینه‌ها، کم‌کردن حقوق و دستمزد است. به دلیل بالابودن نرخ بیکاری اکثر افراد مجبور می‌شود بین دستمزد کم و بیکاری یکی را انتخاب کنند.

• کاهش قدرت خرید: دو مورد پیشین سبب می‌شود قدرت خرید مردم با حد زیادی کاهش یابد. افراد حقوق کمی دریافت می‌کنند یا بیکار هستند به همین دلیل مجبور می‌شوند هزینه‌های خود را کاهش دهند. همین امر مجدداً باعث می‌شود کالاها و خدمات تقاضای کمتری داشته باشند و شرکت‌های بیشتری تعطیل شوند.

• کاهش نرخ بهره: دولت‌ها برای ترغیب افراد به سرمایه‌گذاری نرخ بهره را کاهش می‌دهند. این در حالی است که اغلب مردم پولی برای سرمایه‌گذاری ندارند

• کسری بودجه دولت: به دنبال کاهش درآمدهای مالیاتی دولت با کسری بودجه مواجه می‌شود. از سوی دیگر هزینه بیمه بیکاری و برنامه‌های حمایتی اجتماعی افزایش می‌یابد و این کسری بیش از قبل به دولت‌ها فشار می‌آورد.

• افت سهام: بازارهای سهام نیز اغلب پیش از رکود کاهش می‌یابد؛ بنابراین سرمایه‌گذاران ممکن است این‌طور تصور کنند که بحران اقتصادی با کاهش درآمد شرکت‌ها و زیان سرمایه‌گذاران آغاز می‌شود، حتی اگر سایر معیارهای رکود مانند هزینه‌های مصرف‌کننده و نرخ بیکاری ثابت باشند.

به گفته صندوق بین‌المللی پول، بحران‌های معمول می‌توانند باعث کاهش 2 درصدی تولید ناخالص داخلی شوند، درحالی‌که رکود‌های شدید ممکن است اقتصاد را تا 5 درصد تضعیف کنند.

بیشتر بخوانید: بهترین سرمایه گذاری در دوران رکود اقتصادی چیست؟

چگونه می‌توان بحران اقتصادی را پیش‌بینی کرد؟

بررسی منحنی بازده معکوس می‌تواند به پیش‌بینی نسبی این بحران کمک کند.

منحنی بازده معکوس از سال 1955 تا به امروز پیش از هر 10 رکود رخ‌داده در ایالات متحده نمایان شده است. البته نمایان‌شدن هر منحنی بازده معکوس به طور صددرصد منجر به بحران اقتصادی نمی‌شود.

هنگامی که منحنی بازده نرمال باشد، بازدهی کوتاه‌مدت کمتر از بلندمدت خواهد بود. برای مثال اوراق قرضه 8 ساله بیش از اوراق قرضه 2 ساله بازدهی دارد؛ زیرا سرمایه‌گذار این ریسک را می‌پذیرد که تورم یا نرخ بهره بالاتر ارزش اوراق را قبل از بازخرید کاهش دهد.

به‌این‌ترتیب بازده در طول زمان افزایش می‌یابد و منحنی بازدهی روبه‌بالا ایجاد می‌شود.

حال اگر بازده اوراق قرضه طولانی‌مدت کاهش و بازده اوراق قرضه کوتاه‌مدت افزایش یابد، منحنی بازدهی معکوس می‌شود. معامله‌گران پیش‌بینی می‌کنند ضعف اقتصادی کوتاه‌مدت منجر به کاهش نهایی نرخ بهره می‌شود به همین دلیل بازدهی اوراق بلندمدت کمتر از اوراق کوتاه‌مدت می‌شود‌.

در نهایت افزایش نرخ بهره کوتاه‌مدت می‌تواند اقتصاد را وارد بحران کند.

علاوه بر این سرمایه‌گذاران از شاخص مدیران (PMI) و شاخص پیشرو مرکب برای پیش‌بینی بحران اقتصادی کمک می‌گیرند.

چه چیزی موجب بحران اقتصادی می‌شود؟

تئوری‌های زیادی سعی می‌کنند دلایل و چگونگی بروز این بحران را شرح دهند.

باتوجه‌به این تئوری‌ها می‌توان این عوامل را به‌طورکلی به 3 دسته اقتصادی، مالی و روانی یا ترکیبی از آنها دسته‌بندی کرد. در ادامه به بررسی هر یک از آنها می‌پردازیم:

• عوامل اقتصادی: تغییرات اقتصادی از جمله تغییرات ساختاری در صنایع می‌تواند یکی از عوامل بروز بحران باشد. برای مثال، افزایش شدید و پایدار قیمت نفت می‌تواند هزینه‌های کل اقتصاد را افزایش داده و منجر به بحران اقتصادی شود.

• مالی: برخی نظریه‌ها معتقدند عوامل مالی باعث رکود می‌شود. این نظریه‌ها بر رشد اعتبار و انباشت ریسک‌های مالی در زمان‌های خوب اقتصادی و انقباض اعتبار و عرضه پول هنگام شروع رکود تمرکز دارند. پول‌گرایی که رکود را ناشی از رشد ناکافی عرضه پول می‌داند، نمونه‌ای از این نظریه‌هاست.

• عوامل روان‌شناختی: برخی دیگر معتقدند شور و نشاط بیش از اندازه در دوران رونق اقتصادی و بدبینی عمیق در طول رکود می‌تواند باعث بروز این بحران و ادامه‌یافتن آن شود.

اقتصاد کینزی بر عوامل روانی و اقتصادی تمرکز دارد که می‌تواند بحران را تقویت کند. مفهوم لحظه مینسکی (Minsky moment) این دو را با هم ترکیب می‌کند تا توضیح دهد که سرخوشی‌ها چگونه می‌تواند به گمانه‌زنی‌های ناپایدار دامن بزند.

علاوه بر دلایل بالا رخدادهای ناگهانی مانند بروز بیماری یا جنگ می‌تواند موجب بروز این بحران شود.

به عنوان مثال، همه‌گیری کرونا و محدودیت‌های بهداشتی برای کنترل آن نمونه‌ای از شوک اقتصادی بود که باعث شد NBER در سال 2020، یک مدت‌زمان کوتاه دوماهه را بحران اقتصادی اعلام کند.

همچنین شیوع ویروس کرونا موجب شد بحران اقتصادی ایران که پس از جهش نرخ ارز رخ‌داده بود، تشدید شود.

سؤالات متداول

سخن پایانی

بحران اقتصادی زمانی رخ می‌دهد که فعالیت‌های اقتصادی به طور گسترده و طولانی‌مدت دچار کساد و رکود شوند.

اگرچه امروزه بحران‌های اقتصادی خیلی به طول نمی‌انجامند اما باعث می‌شوند جامعه زیان‌های زیادی ببیند و برای رفع آنها مدت‌ها تلاش کنند.

بیکاری از مهم‌ترین تبعات این بحران است. پیش‌بینی صددرصد این رخداد تقریباً غیرممکن است؛ اما ابزارهایی مانند منحنی بازده معکوس می‌تواند به ما کمک کند به طور نسبی آن را پیش‌بینی کنیم.