تأثیر قیمت جهانی نفت بر بورس و صنایع بورسی

نفت یکی از اساسی‌ترین کالای استراتژیک کشوری چون ایران است.

طلای سیاه یا همان نفت از عوامل وارداتی و صادراتی تأثیر می‌گیرد و بر بازارهای مختلفی تأثیر می‌گذارد. قیمت نفت تحت تأثیر عوامل مختلف قرار دارد و بر قیمت بسیاری از بازارها و کالاها اثر می‌گذارد.

بررسی‌ها و مطالعات نشان داده است که نوسانات قیمت جهانی نفت می‌تواند تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم بر بورس و صنایع بورسی داشته باشد.

قیمت سهام شرکت‌ها بر اساس تأثیرگذاری‌های نفت در صنایع مختلف، متغییر است و همین عامل شاخص کل بورس را نیز تغییر می‌دهد.

نقش قیمت نفت در بازار ایران

همان‌طور که می‌دانید قیمت نفت بر شاخص‌های بورس دنیا تأثیر می‌گذارد ولی در این میان تأثیر نوسانات قیمت نفت تأثیر چشمگیری بر بورس ایران دارد؛ چراکه درآمد حاصل از نفت، نقش زیادی در اقتصاد ایران دارد و از این ‌رو از اهمیت خاصی برخوردار خواهد بود.

دولت ایران معمولاً ۷۰ درصد درآمد را با فروش نفت به دست می‌آورد و فقط ۳۰ درصد درآمدش از راه مالیات شرکت‌ها و موارد مختلف دیگر است.

زمانی که قیمت نفت افزایش پیدا می‌کند درآمد ارزی دولت نیز زیاد می‌شود. اگر بر روی این درآمد حاصله درست مدیریت نشود ممکن است پایه پولی افزایش یابد که همین باعث می‌شود تورم ایجاد شود. تورم نیز در رشد شاخص بورس مؤثر است.

واضح است که علت ایجاد تورم نیز افزایش درآمد دولت به‌وسیله افزایش قیمت نفت است. در این زمان دولت مخارج خود را افزایش می‌دهد.

اگر زمانی قیمت نفت به‌یک‌باره کاهش یابد، درآمد دولت نیز کم می‌شود در حالی ‌که مخارجش زیاد است. در این شرایط بهترین راه‌حل به‌منظور جبران کسری، تولید و چاپ پول است که در نتیجه باعث تورم می‌شود‌.

البته در حال حاضر دولت در زمانی که درآمدش زیاد می‌شود، درآمد حاصله را در صندوق ذخیره ارزی ذخیره می‌کند تا مشکلات این ‌چنینی ایجاد نشود.

نقش قیمت نفت در صنایع مرتبط

ماهیت صنایع پالایشی و پتروشیمی به‌گونه‌ای است که تأثیر مستقیم از قیمت نفت دارند. صنایع پالایشی تنها ۹ درصد از ارزش بازار بورس را داراست و صنعت پتروشیمی نیز ۲۵ درصد از ارزش بازار بورس را به خود اختصاص داده است.

• ماهیت صنعت پالایشگاهی
  وظیفه تبدیل نفت خام به فراورده‌هایی نظیر گازوئیل، بنزین، آسفالت، قیر، نفت سفید، گاز مایع بر عهده شرکت‌های پالایشی است‌. این شرکت‌ها نفت خام را خریداری می‌کند و فراورده‌ها را تهیه می‌نمایند و به فروش می‌رساند.
• ماهیت صنعت پتروشیمی
  شرکت‌های پتروشیمی نیز فراورده‌های به‌دست‌آمده توسط صنعت پالایشگاهی را به محصولاتی مانند سموم شیمیایی، متانول، کود و … تبدیل می‌کنند.

علت سود بردن صنایع پتروشیمی و پالایشگاهی با افزایش قیمت نفت این است که با این افرایش، سودی که از خرید نفت از دولت داشته‌اند افزایش پیدا می‌کند. شرکت‌های پالایشی، نفت را با ۹۵ درصد قیمت جهانی از وزارت نفت خریداری می‌کند.

این بدان معنی است که نفت را با تخفیف ۵ درصد می‌خرند؛ درنتیجه هر قدر قیمت نفت افزایش یابد میزان تخفیف نیز بیشتر می‌شود.

برخلاف تصور عموم افراد که گمان می‌کنند افزایش قیمت نفت باعث بالا رفتن قیمت محصولات خارج از کشور و گران شدن مواد اولیه کارخانه‌ها می‌شود.

صنایع متضرر از افزایش قیمت نفت

هر صنعتی مانند فلزات اساسی، سیمان و … که از طریق نفت انرژی آن‌ها تأمین می‌شود، هر زمان قیمت نفت بالا برود هزینه‌های شرکت نیز زیاد می‌شود. این در حالی است که در صنعت پتروشیمی قیمت محصول ثابت است.

تأثیر نوسانات قیمت نفت بر بورس

با توجه به این‌که ایران به‌عنوان یک صادرکننده نفت شناخته می شود، نوسانات قیمت نفت بر درآمدهای نفتی تأثیرگذار است. درنتیجه اثرات آن بر اقتصاد نفتی کشور به‌خصوص در حوزه بازار سهام آشکار می شود.

در این میان اثرات شوک‌های نفتی بر تغییرات شاخص بورس اوراق بهادار یعنی شاخص کل قیمتی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

رابطه قیمت نفت و شاخص‌های بورس

نوسانات قیمت نفت خام، با توجه به کاهش و افزایش خود و همچنین نوع فعالیت صنایع مختلف می‌تواند بر سودآوری و عملکرد صنایع مختلف و به‌واسطه آن بر قیمت سهام و درنهایت بر روی شاخص بورس اثرگذار باشد.

همان‌طور که گفته شد به‌طور خاص‌تر، شرکت‌های پالایشی و پتروشیمی از گروه‌هایی هستند که به‌صورت مستقیم تحت تأثیر بهای نفت قرار دارند.

بازار شرکت‌های پالایشگاهی و پتروشیمی در میان شاخص‌های بورس، سهم بیشتری در بازار بورس ایران نسبت به بازارهای جهانی دارد. پس می‌توان نتیجه گرفت که بورس اوراق بهادار تهران مثل بورس‌های جهانی به‌طور کامل از قیمت نفت تأثیر می‌گیرد.

تغییرات بهای نفت و تحولات نفتی در درآمدهای نفتی و همچنین اثرگذاری آن بر اقتصاد نفتی کشور از اهمیت خاصی برخوردار است. به‌طوری‌که بررسی شوک‌های نفتی بر شاخص بورس اوراق بهادار یا همان شاخص کل از مهم‌ترین موضوعات برای سرمایه گذاری در بورس است.

در طی سه دهه گذشته، قیمت نفت تغییرات عمده‌ای داشته است. این تغییرات به گونه‌ای هستند که می‌توانند تأثیر زیادی بر بازارهای مختلف از جمله بورس بگذارد که معیار اصلی آن در هر کشوری شاخص سهام است.

بنابراین بهتر است میزان اثرگذاری شوک‌های نفتی بر بازار سهام مطالعه شود. دانستن این موضوع نیز برای سرمایه‌گذاران خارجی و داخلی به‌منظور داشتن انتخاب درست‌تر برای سرمایه‌گذاری سودمند است.

این موضوع به شرکت‌های حساس به بهای نفت نیز این امکان را می‌دهد که اقدامات احتیاطی مناسبی داشته باشند. درنهایت به تحلیلگران مالی و مشارکت‌کنندگان بازار نیز کمک می‌کند تا تغییرات دارایی‌ها را بهتر درک کنند.

بازار سهام و بهای نفت

کانال‌های زیادی از نظر تئوریک وجود دارد که بر اساس نوسانات قیمت نفت، بر بازده‌ سهام تأثیر می‌گذارند.

مهم‌ترین منطق برای توضیح این‌که شاخص سهام تحت تأثیر نوسانات بهای نفت قرار دارد، این است که ارزش یا قیمت سهام مساوی جمع تنزیل شده از جریان نقد آتی مورد انتظار است. این جریان نقد از رویدادهای اقتصاد کلان تأثیر می‌پذیرد که ممکن است تحت تأثیر شوک‌های نفتی باشد.

پنج کانال اثرگذاری قیمت نفت یعنی اثر گردشی، اثر ارزی، اثر انتظارات، اثر درآمدی و اثر خلق نقدینگی و نقش این کانال ها در بازار سهام در ادامه موردبررسی قرار می‌گیرد.

اثر درآمدی

نفت با قیمت بیشتر ثروت بیشتری را از کشور واردکننده به کشور صادرکننده منتقل می‌کند. اثر این تغیر قیمت وابسته به این است که دولت با این درآمد حاصله از نفت چه‌کاری انجام می‌دهد.

اگر دولت فروشنده نفت با این درآمد، کالا و خدمات داخلی تهیه کند، باعث افزایش ثروت عمومی می‌شود. همچنین به دنبال افزایش تقاضا برای سرمایه و کار، زمینه‌های تجاری و سرمایه‌گذاری زیادی فراهم می‌شود. در نتیجه اثر مثبت بر جریان نقدی بنگاه‌ها می‌گذارد.

از طرف دیگر افزایش قیمت نفت موجب افزایش هزینه و کاهش درآمد بنگاه‌ها می‌شود که اثر منفی بر نقدی آتی دارد‌. همین عامل کاهش قیمت‌های سهام را در پی دارد.

اثر گردشی

تولید ناخالص ملی به‌واسطه افزایش بهای نفت در کشورهای صادرکننده افزایش می‌یابد.

به‌طور عمده مصرف‌کننده نهایی محصولات نفتی کشورهای درحال‌توسعه هستند. دلیل این موضوع نیز این است که اغلب کشورهای صادرکننده فناوری لازم برای فراوری نفت خام را در اختیار ندارند بنابراین محصولات و مشتقات نفتی را به کشورشان وارد می‌کنند.

پس افزایش بهای نفت، افزایش محصولات تولیدی کشورهای صنعتی را به دنبال دارد که این نیز موجب ازدیاد ارزش پولی واردات می‌شود که بر جریان نقدی بنگاه‌های کشورهای درحال‌توسعه اثر منفی می‌گذارد.

در نتیجه برای کشوری مانند ایران بین افزایش شاخص سهام و افزایش درآمد نفتی یک رابطه معکوس وجود دارد.

اثر انتظارات

همان‌طور که می‌دانید درآمدهای دولت ایران بیشتر از طریق نفت به دست می‌آید. اگر درآمد کشور زیاد شود، انتظارات خوش بینانه‌ای در مورد افزایش فعالیت‌ها و رونق آن‌ها در سطح اقتصادی ایجاد می‌کند.

افزایش سودآوری و شکل‌گیری انتظارات برای شرکت‌های بورسی، موجب می‌شود که ارزش نقدی آتی و در نهایت شاخص سهام رشد مثبتی داشته باشد.

از سوی دیگر عمده شرکت‌ها از نفت در تولید کالاها و خدمات استفاده می‌کنند. افزایش قیمت نفت، بالا رفتن هزینه‌های تولیدی شرکت را به دنبال دارد.

بنابراین با تاثیر بر انتظارات ممکن است بر تصمیمات سرمایه‌گذاران برای سرمایه‌گذاری در سهام تأثیر بگذارد که تقاضا برای سهام را کاهش می‌دهد. درنتیجه قیمت‌های سهام نیز کم می‌شود. پس می‌توان گفت اثر کلی این کانال نیز مبهم است.

اثر ارزی

مبالغ حاصل از فروش نفت به پول خارجی پرداخت می‌شود در نتیجه این امر باعث می‌شود ذخایر و درآمدهای ارزی افزایش یابد.

بنابراین ارزش پول ملی در مقابل پول خارجیان زیاد می‌شود. اثر تغییرات نرخ ارز متفاوت است که در بخش بعدی به آن می‌پردازیم.

اثر خلق نقدینگی

واضح است که با افزایش قیمت نفت درآمدهای ارزی زیاد می‌شود. همان‌طور که می‌دانید بانک مرکزی ارز حاصل از فروش نفت را از دولت می‌خرد و در قبال آن پول ملی در اختیار دولت قرار می‌دهد.

با این اوصاف انتظار افزایش نقدینگی به‌واسطه افزایش قیمت نفت طبیعی است. اگر نقدینگی از طریق بانک مرکزی تأمین گردد، موجب انتشار پول و افزایش حجم پول یا نقدینگی در جامعه می‌شود.

اثرات انتقال نفت بر بازده‌های سهام نیز نامشخص است و بستگی به این دارد که اثرات مثبت و منفی خود را به چه میزان و چگونه خنثی نمایند.

شوک‌های نفتی

بررسی شوک های نفتی از مهمترین عواملی است که باید در بررسی تاثیر قیمت نفت بر بورس و قیمت سهام مورد توجه قرار گیرد. ابتدا بهتر است با انواع شوک نفتی آشنا شویم

ملاک خطی

ملاک خطی یک از ملاک‌ها برای قیمت نفت است که این معیار، تغییرات قیمت نفت را ثابت در نظر می‌گیرد. در این شوک نفتی، تغییر قیمت نفت در زمان‌های متوالی به عنوان شوک حساب می شود.

قیمت نفت موزون

در این شوک، اثرات نااطمینانی و ریسک در نظر گرفته می‌شود. هنگامی که محیط پایدار باشد، نوسانات بهای نفت نسبت به مواقعی که محیط خیلی شکننده است، اثر بیشتری دارد.

افزایش قیمت نفت خالص

سومین شوک، افزایش قیمت نفت خالص است. از سال ۱۹۸۶ اکثرا پس از افزایش قیمت نفت با کاهش قیمت در دوره‌های بعدی مواجه بوده‌ایم. در واقع این کاهش‌ها برای پایدار نگه داشتن فضا و تصحیح افزایش در دوره‌های قبلی است.

قیمت نفت بهتر است با یک دوره قبل مقایسه گردد تا تأثیر افزایش قیمت نفت بر اقتصاد کلان به درستی اندازه‌گیری شود. به عبارت بهتر وقتی قیمت نفت برای تصحیح افزایش بهای دوره‌های قبلی افزایش می‌یابد، هیچ اثری ندارد. در واقع چیزی که شوک نفتی نامیده می‌شود حداکثر میزان بهای نفت در یک سال گذشته است.

نامتقارن بودن شوک‌ها

نامتقارن بودن شوک‌ها به ملاکی اشاره دارد که در آن بتوان بین نوسانات مثبت و منفی تفاوت قائل شد. در اقتصاد آمریکا اثرات افزایش یا کاهش بهای نفت، نامتقارن است. در این روش، متغیری برای تغییرات مثبت و یک متغیر دیگر برای تغییرات منفی در نظر گرفته می‌شود.

نتیجه گیری از شوک های نفتی

در کل می‌توان نتیجه گرفت که شوک‌های نفتی بر شاخص سهام اثر مثبتی دارد.

شوک قیمت نفت خالص اثرگذاری بیشتری نسبت به بقیه شوک‌های نفتی بر سهام دارد. به دلیل این که تغییر قیمت نفت نسبت به دوره‌های قبلی به دست آمده در نتیجه نسبت به آن‌ها شدیدتر است و تأثیر آن زیاد خواهد بود.

در شوک‌های موزون به دلیل این که اثرات نااطمینانی و ریسک متعادل می شوند، شدت اثرات شوک کاهش می‌یابد. شوک‌های نفتی نیز بین این دو شوک قرار می‌گیرد.

در سایر متغیرها، اگرچه شوک نرخ ارز بر سهام معنا ندارد اما می‌توان گفت اثر شوک‌های پولی از شوک‌های نفتی بیشتر است.

این بدان معنا است که اگر منشأ درآمدهای ارزی از نفت، شوک‌های پولی باشد، سیاست‌های پولی که نقدینگی را تغییر می‌دهند می‌توانند بر روی سهام نیز تأثیر بگذارند.

در نهایت شوک‌های نفتی مثبت و منفی اثرات یکسان و متقارنی بر سهام می‌گذارند.

رابطه بین شاخص‌های بورس و شوک‌های نفتی

تحقیقات و بررسی‌ها نشان داده است که بین سه شاخص شناور آزاد، بازار اول و بازار دوم رابطه تعادلی وجود ندارد. در حالی که بین 6 شاخص بازار سرمایه یعنی :

• شاخص ۵۰ شرکت
• شاخص بازده و قیمت
• شاخص صنعت
• شاخص کل بورس
• شاخص ۳۰ شرکت بزرگ
• قیمت نفت اوپک

رابطه تعادلی بلند مدت برقرار است. 

نتایج بررسی ها و تحقیقات چه می گوید؟

در کشورهایی مانند ایران که صادرکننده نفت هستند قیمت نفت بر درآمدها و مخارج دولتی اثرات قابل توجهی دارد.

معمولاً رفتار شاخص‌های بازار سرمایه از عوامل متعدد اقتصادی و سیاسی اثر می‌پذیرد. با این حال رفتار شاخص‌های بازار سرمایه ایران از قیمت‌های جهانی نفت به ویژه اوپک تأثیر می‌گیرد.

بنابراین بررسی قیمت نفت اوپک و شاخص‌های بازار سرمایه نقش مهمی در سرمایه‌گذاری درون بازار سرمایه ایران دارد.

علاوه بر این می‌تواند در مدیریت ریسک در بازار سرمایه و بورس و همچنین سبد سرمایه گذاری مفید باشد و از سوی دیگر به سیاست گذاران کمک می‌کند تا پایش و تنظیم اثرگذار بازار سرمایه را بهتر انجام دهند.

در این مطلب به صورت کلی رابطه نفت اوپک با شاخص‌های بازار سرمایه  یعنی شاخص صنعت، شاخص قیمت و بازده نقدی، ۹ شاخص کل بورس، شاخص بازار اول، شاخص قیمت ۵۰ شرکت، شاخص بازار اول، شاخص ۵۰ شرکت برتر، شاخص بازار دوم، شاخص شناور آزاد، شاخص ۳۰ شرکت بزرگ مورد مطالعه قرار گرفته شده است.

با استفاده از آزمون جوهانسن- جوسیلیوس، رابطه تعادلی بلند مدت نفت اوپک با شاخص یاد شده نشان داد که بین شش شاخص بازار سرمایه رابطه تعادلی بلند مدت معنی دار و مثبت برقرار است. بنابراین افزایش قیمت نفت اوپک موجب رشد شاخص‌های بازار سرمایه می‌شود.

علاوه بر این، نتایج نشان می‌دهد که بین قیمت نفت اوپک و سه شاخص شناور آزاد، بازار دوم و بازار اول، رابطه تعادلی بلند مدت دیده نمی‌شود.

همچنین به وسیله آزمون مدل اصلاح، تصحیح خطابرداری، سازگاری نتایج کوتاه مدت و بلند مدت، به اثبات رسیده که در متغیرهای مدل، رابطه تعادلی بلند مدت وجود دارد.

به طور کلی می‌توان از این تحقیق نتیجه گرفت که در بلند مدت افزایش قیمت نفت اوپک، افزایش هر یک از شاخص‌های بازار سهام را به دنبال دارد.

جالب است بدانید که متغیرهای سیاسی بین المللی و همچنین قیمت فلزات جهانی عامل‌های تأثیر گذار بر روند بازار بورس و سهام هستند.

در یک زمانی فعالان بازار هنگام اعلام قیمت نهایی اوپک انتظار داشتند روند بازار تغییر کند و در فعالیت‌های اقتصادی رونق حاصل شود؛ ولی بر خلاف انتظار با عدم استقبال سهامداران و فعالان بازار مواجه شدند.

بررسی‌ها نشان داده که علاوه بر این که تأثیرات آنی نوسان نفت بر بازار بورس اثر می‌گذارد، تأثیرات واقعی نیز روند بورس را ایجاد می‌کند. نوسانات قیمت نفت تأثیر زیادی در صنایع مختلف بازار دارد.

تحلیل‌گران کالاها دریافتند که ظرفیت ریزش قیمت نفت در کوتاه مدت بیش از ظرفیت رشد قیمتی آن است. این مسئله فعالان اقتصادی را نگران می‌کند تا با احتیاط تر عمل کنند.

بر اساس نتایج تحقیقاتی که منتشر شده است، اقتصاددانان زیادی بر این باورند که اگرچه کاهش قیمت نفت خام موجب کسری بودجه شود و بر بودجه عمومی کشور اثرگذار باشد؛ ولی با توجه به فعالیت صنایع مختلف کاهش بهای نفت خام، تأثیرات بیش‌تری بر روی شاخص‌های بورس دارد.

به ویژه اگر شاخص سهام صنایعی که مواد اولیه آن ها وابسته به مشتقات نفتی و نفت است. از جمله صنایعی که وابسته به نفت است می‌توان به شرکت‌های تولیدی لوازم خانگی اشاره کرد که تغییرات قیمت نفت به صورت غیر مستقیم تاثیر مثبت بر روی این صنایع می‌گذارد.

کاهش قیمت مواد اولیه در کنار کاهش قیمت جهانی نفت خام، سودآوری صنایع را در پی دارد. در وضعیت رکودی کشور این شرکت‌ها تولیدات کمی دارند به طوری که کسری هزینه‌های آن‌ها زیاد نیست و همین عامل باعث دامن زدن به رکود کشور می‌شود.

سخن پایانی

برای بررسی وضعیت اقتصادی یک کشور می‌توان بازار سرمایه و شاخص‌های آن را نام برد که از مهم‌ترین متغیرهای کلان در اقتصاد هستند.

همان‌طور که گفته شد معیار اصلی بازار بورس و سرمایه شاخص سهام آن کشور است بنابراین در اینجا اثر نوسانات قیمت نفت را بر شاخص سهام بررسی کردیم.

برای بررسی اثر شوک‌های نفتی علاوه بر متغیرهای شاخص سهام و تغییرهای قیمت نفت، حجم نقدینگی و نرخ ارز را در مدل در نظر گرفتیم و اثرات هر یک را ارزیابی کردیم.

بررسی تحقیقات مختلف نیز در این مطلب مورد بررسی قرار گرفت که هر کدام از آن ها بیانگر موضوعات مختلفی بوده اند. در نتیجه می توان گفت که برای سرمایه گذاری در بازار بورس در هر صورت توجه به بازار نفت بسیار مهم است. البته باید به شرکتی که بر روی آن سرمایه گذاری می شود و بسیاری از پارامترهای دیگر نیز توجه شود.