ربا چیست؟ ربا (به انگلیسی Riba) در لغت به معنی زیادی، فزونی، سود، رشد و نمو است.
عناوین مطلب:
نزول، بهره، سود، ربا و عنوان‌های مشابه، در فرهنگ عامه برای اشاره به یک مفهوم واحد استفاده می‌شوند؛ ربا در میان عموم مردم به معنای بازپرداخت اصل پول و مبلغ مشخصی به عنوان سود در ازای دریافت مبلغی پول به عنوان قرض به شخص قرض دهنده است. سود پول قرض داده شده ممکن است در ماه متفاوت باشد و برخی افراد از طریق ربا خواری کسب درآمد می‌کنند.
بیشتر بخوانید: قرض چیست؟
البته تشخیص معاملات ربوی (بر اساس ربا) از معاملات غیر ربوی و چگونگی پیشگیری از چنین معاملاتی چندان ساده نیست و ممکن است بسیاری از افراد دانش کافی در این زمینه نداشته باشند.
عمل ربا در دین یهود نیز حرام شناخته شده است، به طوری‌که در قرآن خطاب به یهودیان زشت بودن ربا بازگو شده است.
انواع ربا چیست؟
ربا به سه نوع ربای معاملی، جاهلی و ربای قرضی تقسیم می‌شود و گرفتن آن در فقه اسلامی به شدت نهی شده، به طوری که گناه یک درهم ربا را بیشتر از هفتاد بار زنای با محارم دانسته‌اند.
در قوانین موضوعه ایران هم ربا و ربا خواری جرم محسوب می‌شود.
ربای معاملی
ربای معاملی آن است که یکی از دو کالای مثل هم، با زیاده عینی به مثل دیگر فروخته شود مانند فروختن یک من گندم به دو من آن، یا به یک من آن و یک درهم، یا با زیاده حکمی مانند یک من گندم نقداً به یک من آن نسیه، و شرط آن دو چیز است:
- آنکه عوض و معوّض، به دید عرف از جهت جنس یکی باشد، پس هرچه که در نظر عرف بر آن گندم یا برنج یا خرما یا انگور صدق کند و حکم به یکی بودن جنس آن کنند، بیع بعضی از آن به بعضی دیگر با اضافی جایز نیست، اگر چه در صفات و خواص مختلف باشند.
- آنکه عوض و معوض از مکیل یا موزون باشد، پس در چیزی که با شمردن یا مشاهده فروخته می‌شود ربا نیست.
ربای جاهلی
ربای جاهلی (ربا در دین) عبارت است از افزایش در حق (دین) در مقابل افزودن طرف دیگر به مهلت پرداخت. یعنی به بدهکار برای پرداخت دینش مهلت داده شود و در مقابل این مهلت داده شده، زیادی از او گرفته شود.
مانند آنکه کسی جنسی را نسیه خریداری کند و با رسیدن موعد پرداخت بهای آن به دلیل عدم توانایی در پرداخت بدهی از فروشنده بخواهد در ازای افزایش بهای کالا، زمان پرداخت آن را به تاخیر بیاندازد. در این صورت پس از فرارسیدن سررسید دوم، بدهکار بایستی هم اصل بدهی و هم مقدار اضافه (به عنوان ربا در مقابل تمدید مدت) را پرداخت کند.
ربای قرضی
ربای قرضی رایجترین نوع ربایی است که در جوامع مختلف وجود داشته و دارد، به این صورت که فرد برای تأمین نیاز مالی تقاضای قرض می‌کند و در ضمن قرارداد، متعهد می‌شود آنچه را می‌گیرد همراه با زیاده برگرداند.
بنابراین، ربای قرضی زیاده‌ای است که در قرارداد قرض شرط می‌شود.
جرم ربا خواری چیست؟
همان‌طور که گفتیم ربا دادن و گرفتن در اسلام حرام بوده و مطابق قوانین اسلامی، هر گونه توافق بین ربا دهنده، ربا گیرنده و واسطه معامله ربوی باطل و بلااثر محسوب می‌شود.
از نظر حقوقی نیز قرارداد ربوی بین طرفین ربا دهنده و گیرنده باطل بوده و اگر طرفین به تعهدات خود عمل نکنند، به دلیل «نامشروع بودن جهت معامله» طبق ماده 190 قانون مدنی، این معامله صحیح نیست.
علاوه بر جنبه حقوقی، اگر معامله ربوی بین طرفین اثبات شود، از نظر کیفری قانونگذار آن را جرم دانسته است.
مجازات ربا خواری چیست؟
اکنون که فهمیدیم ربا خواری جرم است احتمالا این سوال پیش می‌آید که مجازات گرفتن یا دادن ربا چیست؟ بر اساس ماده 595 قانون مجازات اسلامی، «هر نوع توافق بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی از قبیل بیع، قرض، صلح و امثال آن جنسی را با شرط اضافه با همان جنس مكیل و موزون معامله نماید و یا زاید بر مبلغ پرداختی، دریافت نماید ربا محسوب و جرم شناخته می‌شود. مرتكبین اعم از ربا دهنده، ربا گیرنده و واسطه بین آنها علاوه بر رد اضافه به صاحب مال به شش ماه تا سه سال حبس و تا 74 ضربه شلاق و نیز معادل مال مورد ربا به عنوان جزای نقدی محكوم می‌گردند.»
طبق توضیح بالا، قانونگذار برای سه دسته از افراد شامل آن کس که ربا می‌دهد، کسی که ربا می‌گیرد و کسی که واسطه بین ربا گیرنده و ربا دهنده می‌شود را مجرم دانسته و برای آنها مجازات تعیین کرده است.
اما آیا فردی که به ناچار مجبور به گرفتن ربا شود هم مجرم محسوب می‌شود؟ در چنین شرایطی قانونگذار، اضطرار ربا گیرنده را از مصادیق رفع کننده مسئولیت کیفری قلمداد کرده و مجازاتی برای او در نظر نمی‌گیرد.
برای مثال، فردی را در نظر بگیرید که در پرداخت هزینه عمل جراحی یکی از اعضای خانواده‌اش ناتوان است و از روی اجبار مبلغی را قرض گرفته و باید سود آن را نیز پرداخت کند؛ در این صورت، شخص ربا گیرنده به دلیل شرط اضطرار در عمل ربا، مجرم نیست و فقط شخص ربا دهنده مجرم بوده و باید مجازات شود.
از دیگر شرایط رفع مسئولیت کیفری ربا خواری انجام قراردادهای بین خویشاوندان است. در واقع، از آنجا که طرفین قرارداد ربوی از یک خانواده و خون هستند و اموالشان مشترک است، دیگر موضوع ربا مطرح نخواهد بود و اگر قرارداد ربا بین پدر و فرزند یا زن و شوهر باشد، هیچ کدام از طرفین مجرم نخواهند بود.
در نهایت، بر اساس قاعده نفی سبیل اگر شخص مسلمانی از یک فرد كافر ربا دریافت كند، عمل او جرم نبوده و مجازاتی برای آن در نظر گرفته نشده است.
ربا چه زمانی محقق می‌شود؟
طبق مقررات ماده 595 قانون مجازات اسلامی عنصر ماده جرم ربا ممکن است به سه روش محقق شود:
- پرداخت
- دریافت
- وساطت یا معاونت در عملیات ربوی
از نظر عناصر مادی، دریافت و پرداخت ربا دارای اجزائی است که عبارت‌اند از:
- توافق یا تراضی طرفین
- شرط مازاد
- قبض و اقباض مازاد
از این رو، در صورتی که توافق میان طرفین معامله فاقد یکی از اجزاء فوق باشد، معامله انجام شده ربا محسوب نمی‌شود و مشمول مقررات ماده 595 نخواهد بود.
طبق قانون و فقه، تا زمانی که وجه اضافی بر مبلغ اصلی قرض بین طرفین مبادله نشود، عمل ربا محقق نخواهد شد. بنابراین صرفاً توافق طرفین مبنی بر پرداخت وجه اضافی در قبال قرض ربا محسوب نمی‌شود و جرمی رخ نداده است. در ربا، ملاک اخذ وجه اضافی است.
چنانچه ثابت شود دارنده برگه چک آن را به عنوان بهره ربا یا اصل و بهره قرض خود از طرف دیگر دریافت کرده، حق مطالبه مبلغ چک را نداشته و باید آن را به صادر کننده چک بازگرداند. البته، لازم به ذکر است که تا زمانی که گیرنده وجه چک را دریافت نکرده است عمل ربا محقق نمی‌شود.
همان‌طور که در بخش قبل گفتیم، دریافت ربا از روی اضطرار، معامله میان اعضای خانواده و خویشاوندان و دریافت ربا توسط فرد مسلمان از کافر سه موقعیت دیگری است که عمل ربا و به دنبال آن جرم قلمداد نمی‌شود.
قراردادهای غیر ربوی
توضیحاتی که در بخش‌های قبلی ارائه کردیم مربوط به قراردادهایی است که طرفین به قصد ربا منعقد می‌کنند. در بسیاری از عقود اسلامی که در آن سود و بهره وجود دارد، چنین قراردادهایی ربا محسوب نمی‌شود. برای اینکه معامله‌ای ربوی نباشد یک شرط مهم وجود دارد و آن این است که طرفین قرارداد تنها در سود شریک نباشند و قبول کنند که در صورت ورود ضرر، در زیان همدیگر هم شریک باشند.
طبق این گفته، معامله‌ای ربوی است که طرفین آن در سود و زیان حاصل از یک فعالیت اقتصادی شریک نباشند و فقط یکی از طرفین بدون توجه به سود حاصل، بخواهد مقدار مشخصی سود قطعی دریافت کند. بنابراین، اگر بهره قرارداد به صورت علی‌الحساب و به میزان سود حاصل از فعالیت اقتصادی تعیین شود، این کار نه تنها ربا نیست بلکه حتی در توسعه اقتصادی و گردش مالی کشور نیز بسیار موثر خواهد بود.
در چنین شرایطی طرفین می‌توانند توافق کنند که در صورت ضرر در اصل مال، طرفی که عامل ضرر بوده مبلغی را به اندازه ضرر به صورت بلاعوض به طرف مقابل پرداخت کند. در این صورت هم چنین قراردادی ربوی محسوب نمی‌شود و طرفین همچنان در اصل ماجرا در سود و زیان شریک محسوب می‌شوند.
رابطه وام‌های بانکی و ربا چیست؟
در معاملات میان بانک‌ها و افراد یا نهادها، دادن یا گرفتن سود به بانک یا از آن ممکن است حرام یا حلال باشد. چنانچه معاملات بانکی بر اساس قوانین شرعی باشد حلال است. اما صرف اینکه شخصی از یکی از بانک‌های متعلق به جمهوری اسلامی وام بگیرد، دلیل بر حلال بودن آن نیست.
وام‌های بانکی در صورتی حرام نیستند که قرارداد آنها شرعی باشد و بدون تغییر عنوان وام، تنها بر اساس شرایط همان قرارداد عمل شود. علاوه بر این، زمانی که از بانکی وام می‌گیرید، باید بگویید بر اساس قراردادی که امضا کرده‌ام به بانک سود می‌دهم و نباید بگویید به بانک ربا می‌دهم.
همچنین، موقعیت‌هایی مانند سپرده‌گذاری پول در بانک و دریافت سود آن و یا اینکه بانک در مقابل وامی که می‌دهد از مشتری سود می‌گیرد اشتباه است. چنین حالت‌هایی مصداق ربا است.
لازم به ذکر است که هیچ گاه نباید از وام به صورت صوری استفاده کرد؛ یعنی نباید وام را تحت عنوانی گرفته و آن را در راه دیگری خرج کرد. برای مثال، ممکن است بعضی از افراد بتوانند وام خوبی را در زمینه صعنتی یا کشاورزی دریافت کنند اما آن را در راه دیگری خرج کنند.
در صورتی که نسبت به چنین مسائلی دچار شک و شبهه شدید بهتر است از مرجع تقلید خود در این باره مشاوره بگیرند تا دچار مشکلات از این قبیل نشوند و وام یا سودی که می‌گیرید حلال باشد.
سخن پایانی
ربا چیست؟ به توافقی بین قرض دهنده و قرض گیرنده گفته می‌شود که طی آن طرفین توافق می‌کنند در مقابل وجه قرض داده شده، اصل وجه و مبلغ مشخصی به عنوان سود به قرض دهنده بازپرداخت شود.
عمل ربا خواری در اسلام حرام بوده و مجازات آن برای ربا دهنده، ربا گیرنده و واسطه انجام معامله طبق قانون مشخص شده است. مواردی مانند مبادله پول میان اعضای خانواده یا دریافت ربا از روی اضطرار جزو موارد ربا محسوب نمی‌شود.
جهت اطمینان از ربوی بودن یا نبودن یک معامله یا وام بانکی کسب اطلاع از مراجع تقلید و علمای فقهی است.
شما در بورس، علاوه بر خرید و فروش سهام:
- می‌توانید در دارایی‌هایی مانند طلا و مسکن سرمایه‌گذاری کنید
- در صندوق‌های سرمایه گذاری بدون ریسک، سود ثابت بگیرید
برای شروع سرمایه‌گذاری، افتتاح حساب رایگان را در یکی از کارگزاری‌ها انجام دهید:
برای سرمایه‌گذاری و معامله موفق، نیاز به آموزش دارید. خدمات آموزشی زیر از طریق کارگزاری آگاه ارائه می‌شود: