بازار خارج از بورس (Over-the-counter market)

بازار خارج از بورس (به انگلیسی Over-the-counter market) بازاری بدون مکان فیزیکی مرکزی است که در این بازار معامله‌گران از طرق مختلفی مانند تلفن، ایمیل و سامانه‌های الکترونیکی معامله می‌کنند.

بازار خارج از بورس از ابتدای سال‌های دهه هفتاد میلادی، در کشورهای صنعتی مدرن پا به عرصه وجود نهاد و جالب اینکه حجم معاملات انجام شده در این بازارها در بسیاری از موارد، بسیار گسترده‌تر از بورس‌های رایج و متعارف در کشورهای سراسر دنیا  بود.

نکات کلیدی

• بازار خارج از بورس، بازاری غیرمتمرکز است که مکانی مشخص برای معامله در آن وجود ندارد.
• در این بازار معاملات توسط افراد و بدون دخالت صرافی یا کارگزاری انجام می‌شود.
• انواع بازارهای خارج از بورس شامل بازار سنتی، بازار معاملات الکترونیکی و بازار معاملات بهینه می‌شود.

تفاوت‌ بازار بورس و خارج از بورس چیست؟

به دلیل وجود برخی از قوانین سخت و الزامات دشوار در بازار بورس، بازار خارج از بورس با استقبالی روز افزون از جانب عموم مردم روبه‌رو شده است.

لازم به ذکر است که قوانین بازار خارج از بورس انعطاف‌پذیری خوبی دارد، به این معنا که معمولا این قوانین توسط توافق طرفین معامله انجام می‌شود. همچنین ساعات کار بازار خارج از بورس (over-the-counter market) از انعطاف‌پذیری خوبی برخوردار است.

بازار بورس رسمی تفاوت‌هایی دارد؛ برای مثال این بازار، شفافیت قیمت‌ها، کاهش ریسک و قوانین شفاف را برای معامله‌گران خود به ارمغان می‌آورد.

این در صورتی است که در بازار خارج از بورس این امکانات (با توجه به اینکه قوانین توسط طرفین معامله مشخص و اجرا می‌شود) برای معامله‌گران وجود ندارد.

با توجه به پیشرفت روز افزون تکنولوژی و اینترنت، امکان انجام معاملات در بازارهای خارج از بورس برای بسیاری از معامله‌گران فعال است که این قابلیت، بدون شک مزیت بسیاری بزرگی برای این بازار نسبت به بازار بورس کلاسیک است.

در برخی موارد به کارگزاران در بازارهای خارج از بورس، «کارگزار معامله‌گر» می‌گویند چرا که او می‌تواند اقلام معاملاتی را به حساب و مخاطره خود، خرید و فروش کند (معامله گر).

همچنین به عنوان نماینده، اقلام معاملاتی را به حساب و مخاطره دیگران بخرد یا بفروشد و وقتی به عنوان نمایندگی فعالیت می‌کند، در قبال خدمات ارائه شده، برای خرید یا فروش اوراق بهادار یا سایر اقلام از مشتریان خود، حق‌العمل یا کمیسیون (کارمزد) دریافت می‌کند.

شخص یا موسسه، صرف نظر از اینکه حق العمل دریافت می‌کند یا نه، چنانچه سفارشات را به حساب و مخاطره دیگران انجام دهد، به عنوان نمایندگی عمل کرده است.

کارگزار معامله‌گر روی اقلامی که مشتری قصد خرید آن را دارد، در مورد سفارشات به یکی از سه طریق زیر عمل می‌کند:

• در صورتی که «کارگزار معامله گر» روی اوراق بهادار یا کالایی که مشتری قصد خرید یا فروش آن را دارد، وظیفه بازارسازی (مارکت میکینگ) را عهده دار باشد می‌تواند آن آیتم را از موجودی خود به مشتری بفروشد یا از او بخرد.
• ممکن است «کارگزار معامله گر» سفارشی را دریافت کند که برای آن آیتم بازارسازی نمی‌کند، در این صورت او می‌تواند بعنوان نماینده مشتری عمل کرده و آن آیتم را از معامله‌گر دیگری که روی آن بازارسازی می‌کند و یا شخصی که صاحب آیتم بوده و قصد فروش آن را دارد، خریداری کند و یا به او بفروشد.
• وقتی «کارگزار معامله‌گر» سفارشی را دریافت می‌کند، می‌تواند آن اوراق بهادار یا کالا یا ارز را از معامله‌گر دیگری که روی آن بازارسازی می‌کند و یا شخصی که صاحب آن آیتم است، به حساب خود خریداری کرده و سپس به مشتری خود بفروشد.

همچنین از زاویه دیگری می‌توان گفت معاملات بازار خارج از بورس نوعی معامله جایگزین است که به شبکه معامله‌گرانی که به طور حضوری با یکدیگر ملاقات نمی‌کنند و یا از طریق تلفن و کامپیوتر با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند، اطلاق می‌شود.

معاملات مذکور اغلب بین مؤسسات مالی انجام می‌شود، همچنین می‌تواند به عنوان ابزارهای رایج میان بازارسازان تلقی گردد. تمام سخنان معامله‌گران پشت تلفن ضبط می‌شود تا چنانچه اختلافی بین معامله‌گران رخ دهد، به آن استناد شود.

خریدار و فروشنده می‌توانند نحوه قراردادهای معامله شده در بازارهای خارج از بورس (OTC) را به دلخواه خود درآورند، بنابراین نیازی نیست شرایط قرارداد عینا مشابه آنچه در بورس عمل می‌شود، تعیین گردد.

انواع بازارهای خارج از بورس

در ادامه به معرفی انواع بازارهای خارج از بورس می‌پردازیم:

1. بازار معاملات سنتی

دراین بازار معامله‌گران به عنوان بازارساز، قیمت خرید و فروش خود را اعلام می‌کنند. معامله‌گران قیمت‌های خود را پیشنهاد داده و قیمت قابل اجرا از طریق تلفن مذاکره شده یا برخی اوقات از طریق سایت های اینترنتی اعلام می‌شود.

این گونه معاملات، معامله دوطرفه نامیده می‌شود، چرا که دوطرف معامله از قیمتی که در یک مقطع زمانی توسط تلفن ارائه می‌شود، مطلع می‌گردند.

2. بازار معاملاتی الکترونیکی

این بازار تقریبا شبیه معاملات الکترونیکی در بورس است؛ اما به این دلیل بازار خارج از بورس خوانده می‌شود که از استاندارد کمتری برخوردار بوده و متاسفانه برای اینگونه بازار خارج از بورس در ایران، قردادهای خاصی تعریف و طراحی نشده است. 

3. بازار معاملاتی بهینه

بازار معاملاتی اخیر ترکیبی از دو بازار پیشین بوده و معامله گر براساس آنها به معاملات الکترونیکی می پردازد.

معامله گر قیمت خرید و فروش خود را انحصارا به اطلاع فعالان بازار می رساند. معامله گر در این شکل معامله به عنوان طرف معامله در هر قرارداد عمل می کند. بنابراین نصف ریسک اعتباری (نوسانات منفی در قیمت) در بازار به او برمی‌گردد.

بیشتر بخوانید: ریسک نکول چیست و چه اقداماتی برای مدیریت آن باید انجام داد؟

اصطلاحات

1. وجه تضمین اولیه: وجهی است که از طرفین قرارداد آتی برای جلوگیری از امتناع از انجام قرارداد آتی، در قالب شرط ضمن عقد، دریافت می‌شود که میزان آن در مشخصات هر قرارداد آتی تعیین می‌شود. در طول دوره قرارداد (حتی در صورت تغییر در قیمت سهم پایه) این مبلغ ثابت باقی می‌ماند.

در بورس تهران وجه تضمین اولیه 20 درصد ارزش قرارداد با قیمت پایه اولین روز معاملاتی است که اهرمی 5 برابری را ایجاد می‌کند.

البته این نسبت در طول دوره قرارداد به علت ثابت بودن وجه تضمین و متغیر بودن قیمت، دستخوش تغییر شده و می‌تواند درجه اهرم را کاهش یا افزایش دهد.

2. حداقل وجه تضمین: درصدی از وجه تضمین اولیه است که کاهش موجودی حساب عملیاتی به کمتر از این نسبت، منجر به صدور اخطاریه افزایش وجه تضمین می‌شود. این حداقل وجه در بورس تهران 60 درصد وجه تضمین اولیه را شامل می‌شود.
3. موقعیت تعهدی خرید/ فروش: موقعیتی تعهدی است که مشتری با اتخاذ آن، متعهد به خرید/ فروش سهم پایه در سررسید قرارداد با قیمت توافق شده می‌شود.
4. موقعیت تعهدی باز: موقعیت تعهدی است که مشتری نسبت به ایفای تعهدات موضوع آن همچنان ملتزم است.
5. تسویه فیزیکی: تسویه نهایی قرارداد آتی از طریق انتقال سهم پایه از کد فروشنده به خریدار و پرداخت ارزش بازار قرارداد آتی توسط خریدار در سررسید انجام می‌شود.
6. تسویه نقدی: تسویه نهایی قرارداد آتی به طور نقدی براساس آخرین قیمت تسویه روزانه بازار آتی که منجر به سقوط تعهدات طرفین می شود. این نوع تسویه در انتهای دوره قرارداد و در صورت نکول یک طرف قرارداد و یا درصورت بسته بودن نماد معاملاتی در سررسید اتفاق می افتد.
7. نکول: اصطلاح نکول در تعریف ریسک‌های سرمایه‌ گذاری به‌کار می‌رود. این واژه در فرهنگ معین به «خودداری کردن از پرداخت وجه حواله، برات و مانند آن» تعبیر گردیده است.

این ریسک زمانی اتفاق می‌افتد که در یک قرارداد مالی یک‌طرف قرارداد نتواند در قبال قراردادی که بسته است، به تمام یا بخشی از تعهداتش، خواسته یا ناخواسته، عمل کند.

مزایای بازار آتی

1. به دلیل ویژگی اهرمی، با سرمایه کمتر (نسبت به بازار سهام) می توان سود بیشتری کسب کرد. امکان سرمایه گذاری حدود 5 برابر نسبت به آورده نقدی در بازار آتی سهام فراهم است. (این ویژگی علاوه بر افزایش بازده، ریسک معاملات آتی را نیز به همین نسبت افزایش می دهد.)
2. برای اتخاذ موقعیت فروش، نیازی به در اختیار داشتن سهم پایه قرارداد نیست و سرمایه‌گذار می‌تواند براساس پیش بینی‌های خود اقدام به فروش کند. این ویژگی امکان کسب سود در بازاری با روند نزولی از طریق ایجاد موقعیت فروش را فراهم می‌کند.
3. سود یا زیان قراردادهای آتی به طور روزانه محاسبه شده و به حساب کارگزار واریز می شود و مشتری اجازه استفاده از آن را دارد و برخلاف بازار سهام که شناسایی سود منوط به فروش سهم است، در بازار آتی برای شناسایی سود لزومی به بستن موقعیت و خروج از بازار نیست.
4. طی دوره قرارداد مشتری می تواند در صورت تغییر در پیش بینی خود، موقعیت باز خود را از طریق معامله معکوس (فروش در مقابل موقعیت بازخرید و برعکس)، ببندد و از بازار خارج شود و لزومی به نگه داشتن موقعیت تا سررسید قرارداد وجود ندارد.
5. سرمایه‌گذارانی که افق سرمایه گذاری بلندمدت دارند می‌توانند از این بازار برای پوشش ریسک ناشی از نوسانات قیمت سهم استفاده کنند.
6. به دلیل نقش کارگزار و اتاق پایاپای، ریسک اعتباری این قراردادها اندک است.

کارمزد و جرایم

کارمزد ایجاد موقعیت خرید مشابه کارمزد بازار نقد است، معادل 0.00496 از ارزش قرار داد.

کارمزد ایجاد موقعیت فروش مشابه کارمزد بازار نقد است اما از آنجایی که در قرارداد آتی طی دوره سهمی جابه جا نمی‌شود مالیات به آن تعلق نمی گیرد، معادل 0.00544 از ارزش قرارداد.

کارمزد تسویه در صورت ورود قرارداد به دوره تسویه و تحویل اخذ می شود (حتی در صورت تحویل ندادن سهم) معادل 0.005 از ارزش قرارداد با قیمت تسویه روز آخر معاملاتی در بازار آتی است.

در صورت نقل و انتقال سهم معادل 0.005 از ارزش قرارداد بابت مالیات از طرف فروشنده دریافت می‌شود در صورت ایفا نشدن تعهد از طرف یکی از طرفین قرارداد معادل 0.01 ارزش قرارداد از طرف نکول کننده دریافت و به طرف مقابل تعلق می‌گیرد و در صورت نکول از دو طرف قرارداد هیچ جریمه‌ای اخذ نمی‌شود.

برای ورود به بازار از کجا شروع کنیم؟

1. مراجعه حضوری مشتری به دفتر کارگزاری و پر کردن فرم‌های مربوطه توسط مشتری (شامل قرارداد مشتری کارگزار، بیانیه ریسک و درخواست انتقال کد) و … تعریف کد بازار نقد در سامانه معاملاتی بازار آتی توسط کارگزار.
2. واریز مبلغ وجه تضمین اولیه به حساب کارگزار (برخلاف بازار نقدی که واریز پول سه روز پس از انجام معامله انجام می‌شود، در بازار آتی بابت سفارشی که در سیستم ثبت می‌شود مبلغ مورد نظر در حساب مسدود می شود) و وارد کردن سفارش به سیستم توسط کارگزار و انجام معامله.
3. حساب مشتری بر اساس قیمت‌های تسویه به‌طور روزانه تعدیل می‌شود برای مثال در صورت داشتن موقعیت باز خرید و افزایش در قیمت تسویه به اندازه تغییر قیمت به حساب اضافه و در صورت داشتن موقعیت باز فروش و افزایش در قیمت تسویه این تغییر از حساب کسر خواهد شود.
4. در صورت تمایل، مشتری قادر خواهد بود از طریق اتخاذ موقعیت معکوس از بازار خارج شود. یعنی در صورتی که مشتری سهم X را به قیمت ۵۰۰۰ ریال در بازار خریده باشد و همان سهم را در همان سررسید به قیمت ۶۰۰۰ ریال بفروشد موقعیت باز خرید در مقابل موقعیت باز فروش خنثی خواهد شد و سود مشتری معادل ۱۰۰۰ ریال (بدون در نظر گرفتن کارمزد) به حساب واریز می‌شود.
5. در صورت باز بودن موقعیت تا پایان آخرین روز معاملاتی وارد دوره تسویه و تحویل می شویم. ورود به این دوره به معنی پرداخت نیم درصد ارزش قرارداد به عنوان کارمزد تسویه است. دارنده موقعیت فروش تا پایان آخرین روز معاملاتی (روز قبل از تسویه و تحویل) باید سهم مربوطه را در کد معاملاتی خود داشته باشد.

بیشتر بخوانید: کال مارجین شدن در معاملات آتی چیست؟ + راهکارهای جلوگیری از آن

لزومی به اعلام تحویل از طرف فروشنده نیست و در صورت وجود سهم شرکت سپرده گذاری به طور خودکار این انتقال را انجام میدهد و در غیر این صورت نکول کرده است و باید یک درصد ارزش قرارداد را به عنوان جریمه نکول به خریدار بپردازد.

دارنده موقعیت خرید تا ساعت 12 روز تسویه و تحویل فرصت دارد تا وجه قرارداد را براساس آخرین قیمت تسویه به حساب واریز کند، در غیر این صورت نکول کرده است و باید یک درصد ارزش قرارداد را به عنوان جریمه نکول به فروشنده بپردازد.

در صورت ایفای تعهدات، در پایان روز تسویه و تحویل وجه به حساب کارگزار فروشنده واریز و سهم مربوطه به کد خریدار تخصیص داده می‌شود. در صورت نکول از جانب دو طرف هیچ خسارتی پرداخت نمی‌شود.

‌مزایا و معایب بازار خارج از بورس

این بازار هم مثل تمامی بازارهای مالی دیگر مزایا و معایب خاص خود را دارد که در سعی می‌کنیم تمامی آن‌ها را شرح دهیم:

مزایا:

• اکثر شرکت‌های بزرگ و موفقی که امروزه در دنیا وجود دارد، کار خود را از بازارهای خارج از بورس شروع کرده‌اند؛ بنابراین، این بازار پتانسیل‌های بسیار زیادی در خود دارد.
• به صورت کلی، هزینه‌ها و کارمزدها در این بازار خیلی کمتر از بازارهای رایج و متعارف است.
• محیط کاری شما دیگر یک فضایی ناشناس برای شما نیست، بلکه در محیطی صمیمی و با یک فرد دلال یا عادی معامله خواهید کرد.

معایب:

• به علت حجم کم معاملات در این بازارها، نوسانات بسیار بیشتر از دیگر بازارهای موجود است.
• با توجه به مقررات کمتری که برای این بازارها تنظیم شده است، نظارت زیادی بر این بازارها وجود ندارد و در بسیاری از اوقات نشانه‌هایی مبنی بر شفافیت قیمت در این بازارها دیده نمی‌شود.
• با توجه به اینکه یک فروشنده می‌تواند مبلغی را به عنوان وثیقه از خریدار دریافت کند و قیمت دیگری را برای فروش تعیین کند؛ قیمت‌ها شفاف نبوده و این عدم شفافیت قیمت افراد را در معاملات دچار مشکل می‌کند. 

این در حالی است که بازارهای خارج از بورس، در زمان‌های عادی عملکرد خوبی دارند اما وقتی یک طرف معامله به عنوان پیش‌پرداخت هزینه‌ای را می‌پردازد یا طبق یک قرارداد، کل مبلغ معامله آتی را پیش‌تر پرداخت می‌کند، به دلیل عدم شفافیت قیمت‌ها یک خطر احتمالی برای وی وجود دارد که به آن ریسک طرف مقابل می‌گویند. زیرا در زمانی که فشارهای مالی زیاد است، یک چرخه معیوب اتفاق می‌افتد.

نتیجه‌گیری

در این مقاله از بورسینس به تعریف بازارهای خارج از بورس یا OTC پرداختیم و برخی از مزایا و معایب آن را شرح دادیم؛ همچنین سعی شد چند نوع از این بازارها را تعریف کرده و ریسک‌های آن را شرح داده باشیم.

شما در بورس، علاوه بر خرید و فروش سهام:

• می‌توانید در دارایی‌هایی مانند طلا و مسکن سرمایه‌گذاری کنید
• در صندوق‌های سرمایه گذاری بدون ریسک، سود ثابت بگیرید

برای شروع سرمایه‌گذاری، افتتاح حساب رایگان را در یکی از کارگزاری‌ها انجام دهید:

نام شرکت	ویژگی‌ها	امتیاز	لینک ثبت‌نام
کارگزاری آگاه	باشگاه مشتریان با جایزه نرم‌افزار معاملاتی پیشرفته دریافت اعتبار معاملاتی خرید آنلاین صندوق‌ سرمایه‌گذاری ثبت‌نام آنلاین برای کد بورسی

برای سرمایه‌گذاری و معامله موفق، نیاز به آموزش دارید. خدمات آموزشی زیر از طریق کارگزاری آگاه ارائه می‌شود:

نام خدمات	ویژگی‌ها	لینک ثبت‌نام
دوره‌های آموزش تحلیل تکنیکال	دوره‌های حضوری + غیرحضوری شناخته‌شده‌ترین اساتید در سطح مقدماتی، متوسط و پیشرفته ارائه مدرک معتبر گذراندن دوره