بازار کشت و تولید پسته و خشکبار در ایران / سرمایه‌گذاری روی آجیل و خشکبار

نویسنده بابک جمالی:
گزارش روزنامه «فرصت امروز» از بازار کشت و تولید خشکبار در ایران / اوضاع رو به انزوای خشکبار ایران در جهان:

به صورت سنتی، ایران از بازیگران مهم در عرضه انواع آجیل و خشک میوه‌ها در سطح جهانی به حساب می‌آید. پسته ایرانی یکی از کلید واژه‌های شناسایی ایران در دنیاست و در مورد محصولاتی مانند بادام و فندق از تولیدکنندگان عمده جهان در نظر گرفته می‌شود.

همچنین نام برخی شهرهای ایرانی با نوعی آجیل یا خشکبار در هم آمیخته و بردن نام آن شهر محصول اصلی کشاورزی آن منطقه را هم در ذهن متواتر می‌سازد مانند انجیر خشک استهبان که در دنیا بی‌نظیر است یا گردوی تبریز و پسته کرمان.

براساس آمارنامه وزارت جهاد کشاورزی در سال 1393 سطح بارور زیر کشت پسته 316671 هکتار است که تنها 44 هکتار به صورت دیم و باقی باغ‌ها آبیاری می‌شوند. سطح غیر بارور پسته هم 65429 هکتار است که از این میزان 113 هکتار به صورت کشت دیم گزارش شده است.

استان کرمان با بیش از 200 هزار هکتار باغ قطب تولید پسته ایرانی در نظر گرفته می‌شود. خراسان رضوی (34743 هکتار سطح بارور) و یزد (28250 هکتار سطح بارور) مقام‌های بعدی تولید سطح زیر کشت پسته را به خود اختصاص می‌دهند. بیش از 80 درصد تولید پسته ایران در خارج از کشور مصرف می‌شود و باقی مانده مصرف داخلی دارد.

1/5میلیارد دلار از بیش از 5 میلیارد دلار درآمد ناشی از صادرات محصولات کشاورزی کشور مربوط به صادرات پسته است. سطح بارور بادام کاری ایران 168511 هکتار و سطح غیر بارور 23149 هکتار است. تقریبا نیمی از سطح بارور بادام کاری ایران به صورت کشت دیم است.

استان فارس با 41424 هکتار سطح بارور بادام قطب تولید این محصول در ایران است و پس از فارس، استان  خراسان رضوی (31546 هکتار سطح بارور) در مقام دوم قرار می گیرد. گیلان تنها یک هکتار بادام کاری غیربارور دارد. سطح بارور گردوکاری‌های ایران 114370 و سطح غیربارور 31850 هکتار است.

استان همدان با 14054 هکتار سطح زیر کشت گردوی بارور و استان کرمان با 13600هکتار باغ گردو بارور و 3500 هکتار باغ غیر بارور قطب‌های تولید گردوی ایران هستند، اگرچه گردوی تبریز به دلیل طعم و مزه خاص خود در کشور معروف تر است.

حمایت هایی برای رشد آجیل‌ها

در ایران برنامه‌های حمایتی از کشت و کار محصولات آجیل و خشکبار وجود دارد. به عنوان مثال بانک کشاورزی در سال های 92 تا 94 افزون بر 2363 میلیارد ریال اعتبار در قالب 98 فقره تسهیلات به صادرکنندگان پسته و خرما در استان کرمان پرداخت کرده است و به منظور حمایت هرچه بیشتر از تولید و صادرات پسته و خرما اختصاص خط اعتباری جدیدی (1210 میلیار ریال) نیز در دستور کار شورای عالی اعتباری و وصول مطالبات بانک کشاورزی قرار گرفته و به زودی ابلاغ خواهد شد، اما مسئله اینجاست که این میزان تسهیلات برای حل مشکلات گسترده کشاورزان فعال در این بخش کافی به نظر نمی رسد. مشکل کمبود منابع آب و بازاریابی بین المللی هم از مسائل دیگری است که برای بهبود وضعیت صنعت خشکبار ایران باید به آن توجه ویژه کرد.

دکترای مهندسی کشاورزی
————-

مصرف 28 درصد آجیل دنیا در آمریکای شمالی

از دیدگاه علم گیاه شناسی، آنچه ما آن را آجیل می شناسیم، یک میوه خشک با پوسته ای سخت است که یک و گاهی دو بذر خوراکی دارد. البته کشمش یا انجیر خشک هم به عنوان همراهان آجیل شناخته می‌شوند که از دیدگاه فنی با این تعریف جور درنمی‌آیند. آجیل ها منبع خوبی از عناصر معدنی و چربی‌های غیراشباع و مفید  هستند و مصرف به اندازه و کافی آنها برای تندرستی از سوی کارشناسان تغذیه توصیه شده است.

از دیدگاه کلی، ایالات متحده آمریکا بزرگ‌ترین تولیدکننده انواع آجیل در دنیاست و تولیدات آجیل این کشور در طول 10 سال گذشته رشدی 68 درصدی را تجربه کرده  است. چین با رشد 50 درصدی و ترکیه با 31 درصد رشد در پله های بعدی ترقی عرضه انواع آجیل قرار دارند.

بازار جهانی آجیل 30 میلیارد دلار ارزش دارد که اگر کشمش و انجیر و خرمای خشک را هم به آن اضافه کنیم حدود 7میلیارد دلار دیگر به این آمار افزوده می شود. در اینجا نگاهی داریم به برخی از معروف ترین آجیل ها و تولیدکنندگان عمده آنها در دنیا.

پسته: بومی ایران است و نام این آجیل از زبان فارسی به لاتین و سپس زبان های اروپایی از جمله انگلیسی منتقل شده، براساس آمار سازمان خوار و  بار جهانی (فائو)، تولیدکننده عمده این محصول ایران است (آمار سال 2013 میلادی) که با پرورش 478 هزار تن مقام نخست را در دنیا به خود اختصاص می دهد. ایالات متحده آمریکا (197هزار تن)، ترکیه ( 88 هزار تن)، و چین (74 هزار تن) به ترتیب رقبای ایران در پسته کاری به حساب می آیند. امسال (2016) تولید آمریکا بر ایران پیشی گرفت.

بادام: تولید جهانی این آجیل حدود 3میلیون تن است و آمریکا با برداشت 8/1میلیون تن (تقریبا دوسوم کل تولید بادام جهان) تولیدکننده عمده این محصول است. ایالت کالیفرنیا مرکز اصلی کشت و کار بادام این کشور به حساب می‌آید، به عنوان مثال در سال 2008 کل بادام آمریکا از باغ‌های ایالت کالیفرنیا برداشت شد.

تولید جهانی بادام طی 10 سال گذشته (از سال 2005 تاکنون) تقریبا دو برابر شده است و یکی از بالاترین آمارهای رشد تولید آجیل‌ها مربوط به این محصول است. استرالیا (160 هزار تن)، اسپانیا (150هزار تن) و مراکش (100هزار تن) کشورهای مهم دیگر در کشت و کار بادام در جهان هستند. استرالیا بزرگ ترین تولیدکننده در نیم کره جنوبی است و تقریبا 9درصد سهم بازار جهانی بادام را در دست دارد.

فندق: این آجیل به صورت تجاری در کشورهای مختلفی از جمله ترکیه، آذربایجان، ایتالیا و یونان کشت و کار می شود. تولیدکننده عمده این محصول ترکیه است که به صورت میانگین سالانه ‌660 هزار تن فندق به بازار عرضه می کند. ایتالیا (85هزار تن)، آمریکا (30هزار تن) و آذربایجان (29هزار تن) در پله های بعدی تولید این آجیل قرار گرفته‌اند. تولید جهانی فندق بین سال های 2013 تا 2015 حدود 37درصد افزایش نشان می دهد. شرکت ایتالیایی فررو، تولیدکننده شکلات معروف نوتلا  25 درصد تولید جهانی فندق دنیا را برای تولیدات خود مصرف می کند.

گردو: تولید جهانی گردو در حدود 3/5 میلیون تن است. نیمی از این مقدار به کشاورزان گردوکار چینی می رسد. برای مقام دوم و سوم ایران و آمریکا با هم رقابت می کنند. عملکرد جهانی گردو به صورت متوسط 3/5 میلیون تن در هر هکتار است.

کشورهای اروپای شرقی بالاترین عملکرد را در دنیا دارند؛ اسلوونی و رومانی هریک با تولید 22 تن گردو در هر هکتار بیشترین عملکرد در واحد سطح را در دنیا دارند.

بادام هندی: به دلیل حساسیت درخت این آجیل به سرما، تولید این محصول به کشورهای واقع در مناطق گرمسیری جهان محدود است. عملکرد این آجیل در ارقام قدیمی حدود 25 درصد و در ارقام اصلاح شده یک تن در هر هکتار است.

تولید جهانی این محصول 4/4 میلیون تن است. کشور ویتنام با عملکرد 1/1 میلیون تن (تقریبا 25درصد کل تولید جهان) تولیدکننده شماره یک این آجیل به حساب می آید. نیجریه (950هزار تن)، هندوستان (753هزار تن) و ساحل عاج (450 هزار تن) از دیگر پرورش دهندگان اصلی بادام هندی در جهان محسوب می شوند.

مصرف جهانی آجیل

حدود 28 درصد آجیل دنیا در آمریکای شمالی، 25درصد در اتحادیه اروپا، 24 درصد در آسیا و 18درصد در خاورمیانه، 2درصد در آفریقا و 2درصد در اقیانوسیه مصرف می شود. در کشورهای پیشرفته با درآمد بالا (اتحادیه اروپا و آمریکای شمالی)، بادام آجیل شماره یک مصرفی عموم مردم است (42درصد مصرف) و در پله های بعدی بادام هندی، گردو و فندق قرار می‌گیرند. اما در جوامع در حال توسعه با درآمد کلی متوسط گردو و پسته آجیل‌های انتخابی بخش عمده مصرف کنندگان است.

در سال 2014 مصرف آجیل در دنیا یک درصد نسبت به سال 2013 و 22 درصد نسبت به سال 2004 میلادی رشد نشان می‌دهد. کشمش و مویز با رشد 32 درصدی بالاترین آمار افزایش مصرف خشکبار دنیا را به خود اختصاص می‌دهند.

دکتر حسین حکم آبادی، رئیس ایستگاه تحقیقات پسته دامغان / سیر نزولی صنعت پسته در ایران

برای بررسی هرچه بیشتر وضعیت آجیل در ایران و اوضاعی که بر این صنعت می‌رود با کارشناسان دانشگاهی و بازاری این حوزه صحبت‌هایی داشته‌ایم.

دکتر حسین حکم آبادی، رئیس ایستگاه تحقیقات پسته دامغان در این باره به «فرصت امروز» می گوید: وضعیت فعلی تولید پسته ایران مناسب ارزیابی نمی شود. وی با بیان این جمله ادامه می دهد: در طول یک دوره طولانی ایران بزرگ ترین تولیدکننده و تامین کننده پسته در بازارهای جهانی بود. امسال ایالات متحده آمریکا گوی سبقت را در تولید و تامین بازار از ما ربود.

او در ادامه به دلایل نزول صنعت پسته کاری ایران می پردازد و عنوان می دارد: خشکسالی و از دست رفتن منابع آب بزرگ ترین چالش باغ های پسته به ویژه در قطب  تولید آن استان کرمان است.

طغیان آفات مورد دیگری است که تولیدات پسته را تهدید می کند، به عنوان مثال امسال پسیل پسته به عنوان یکی از مخرب ترین آفات پسته ظاهر و سبب ضرر و زیان گسترده کشاورزان شد. در کنار این چالش نبود نظارت مناسب بر نهاده ها خود مشکلی دیگر برای کشاورزان ایجاد می کند زیرا پسته کاران برای از بین بردن آفات و بیماری ها، سموم مختلف را از بازار تهیه می کنند و این نهاده با وجود داشتن بسته‌بندی‌های شکیل و ظاهر مناسب اثر قابل توجهی بر حذف آفت از درخت و درمان آن ایجاد نمی کند.

در نتیجه هم محصول پسته کار از دست می‌رود و هم دچار ضرر و زیان مالی حاصل از خرید سموم بی کیفیت می‌شود.

نقش آمریکا در بازار جهانی پسته

حکم آبادی در ادامه به نقش آمریکا در بازار پسته جهانی می‌پردازد و شرح می دهد: از آنجا که از امسال آمریکا مقام نخست عرضه پسته را در دنیا به دست گرفت، قیمت جهانی این محصول را هم این کشور تعیین می‌کند و با توجه به عملکرد بالای ایالات متحده در سال جاری قیمت جهانی پسته با کاهش همراه بوده که این بر وضعیت صادرات پسته و پسته کاری ایران تاثیر بسیار منفی دارد و سبب زیان کشاورزان ایرانی می‌شود.

وی برای حل این مشکل پیشنهادی ارائه می دهد: باید برای حل این نوسانات قیمتی نوعی اتحادیه بین‌المللی برای تعیین قیمت جهانی این محصول ایجاد شود تا با در نظر گرفتن شرایط تولید کنندگان و وضعیت بازار فرمولی متعادل و منصفانه در سطح جهانی برای پسته مشخص شود. به این ترتیب کشاورزان نواحی مختلف دنیا دچار خسارت نمی‌شوند.

این محقق پسته توصیه‌هایی برای مسئولان مطرح می‌کند: پسته یکی از مهم‌ترین محصولات کشاورزی ایران است و زندگی بسیاری با این آجیل گره خورده است. فقط در منطقه دامغان هزاران هکتار پسته کاری وجود دارد که زندگی حدودا 250 هزار نفر را تامین می‌کند.

نکته مهم در این ارتباط امکان اشتغال‌زایی برای بانوان روستایی است چون به ویژه در فصل برداشت زنان سهم بسزایی در جمع‌آوری محصولات دارند. همانطور که اشاره شد مسئله بی‌آبی بزرگ‌ترین تهدید برای این صنعت است که باید با در نظر گرفتن مجموعه‌ای از عوامل و با روش‌ها و راه‌حل‌های مختلف (انتقال آب، منابع جایگزین آب، واردات آب و. . .) برای حل آن چاره‌ای اندیشیده شود.

نظارت سازمان‌های مسئول بر واردات و توزیع نهاده‌ها بسیار اهمیت دارد و باید جدی گرفته شود. مسئله بازاریابی بین‌المللی محصولات ایرانی که بسیار با کیفیت‌تر از انواع آمریکایی است و طعم و مزه بهتری هم دارد از دیگر نکاتی است که باید توسط دولت و سازمان‌های مربوط با جدیت پیگیری شود.

علی رضا ارزانی، رئیس اتحادیه آجیل و خشکبار خراسان رضوی / خشکبار؛ همتراز فرش و ادبیات

ارزانی اهمیت خشکبار ایرانی را همتراز فرش و ادبیات ایران می داند و بیان می‌کند: کشور ما از زمان های دور با ادبیات غنی، فرش و خشکبار شناخته می شد و به دلیل تنوع اقلیمی و گستردگی ایران، محصولات متنوع خشکبار علاوه بر تامین امنیت غذایی سبب رونق اقتصادی و تامین مالی برای کشور به حساب می آمدند و به صورت سنتی از بازیگران عمده بازار خشکبار در دنیا بودیم.

او در ادامه به وضعیت فعلی این صنعت مهم اشاره و عنوان می کند: حال و روز صنعت خشکبار ایران از کشت و کار تا صادرات مساعد نیست. هر از چند سالی یکی از محصولات مهم به نام کشوری دیگر به عنوان تولید کننده برتر ثبت می شود. این اتفاق در چند سال پیش برای بادام و گردو و امسال برای پسته رخ داد.

ارزانی دلایلی برای این افت می شمارد: کشورهای دنیا به اهمیت کشاورزی به صورت عام و خشکبار به صورت خاص پی برده اند و به همین دلیل تولید محصول و تنوع آن در دنیا بالا رفته، در حالی که هنوز بخش قابل توجهی از صنعت کشاورزی ایران به دلیل عدم توجه مناسب سنتی است و هزینه تولید و قیمت نهایی هم بالاست.

در نتیجه رقابت‌پذیری محصولات ایرانی با انواع خارجی دچار کاهش می‌شود. از طرف دیگر بحث کیفیت محصولات ایرانی هم از دیگر چالش ها برای رقابت جهانی است. باقی مانده سموم یا مواردی مانند آلودگی پسته ایرانی به آفلاتوکسین اعتبار محصول تولیدی کشور را پایین می آورد.

ارزانی نسبت به آینده خشکبار ایرانی چندان خوشبین نیست. او می گوید: اگر قرار باشد این وضعیت ادامه یابد و استانداردهای جهانی تولید رعایت نشود باید آماده باشیم در چند ساله آینده به صورت کامل از دایره رقابت حذف شویم.

رئیس اتحادیه آجیل و خشکبار خراسان رضوی می افزاید: خشکبار مانند نفت روی زمین است. پس از نفت بالاترین اشتغال زایی (تا 30درصد) با کشاورزی و به ویژه خشکبار مرتبط است. صنعت بسته بندی و صادرات این محصولات حلقه ارتباط کشاورزی و بازار است و برای رونق باشند، دو بخش باید پویا و پرجنب و جوش باشند. وجود تحریم ها در سال های گذشته یا حتی همین الان با اتکا به خشکبار قابل تسکین و حتی بهبود بود، اما آن گونه که باید به این بخش توجه نشد و حال و روز خشکبار ایرانی چندان درخشان نیست.

ارزانی توصیه هایی برای بهبود و تغییر در وضعیت فعلی خشکبار دارد: یکی از معضلات کشور بیکاری است. برای مقابله و رفع این مشکل باید به کشاورزی توجه ویژه کرد. خشکبار ارزآوری فراوانی دارد و پس از نفت پرسودترین محصول صادراتی ایران به شمار می رود. به همین دلیل وجود برنامه های کلان حمایتی برای بهبود این صنعت بسیار مهم و حیاتی است.

همان گونه که اشاره شد ادامه روند حاضر به نابودی و حذف صنعت آجیل و خشکبار ایرانی منجر می شود. کاهش قیمت جهانی پسته، چیزی نیست که کشاورزان معمولی بتوانند با آن رقابت کنند. این وظیفه دولت هاست که با ابزار هایی که در اختیار دارند بتوانند بر این تصمیمات کلان اثرگذاری کنند.

***

سرمایه اولیه ورود به صنعت خشکبار

برای ورود به صنعت خشکبار، می توان در سطح کوچک، متوسط یا بزرگ اقدام کرد. دستگاه های نصب شده در کارخانه و تجهیزات مختلف در قسمت های متفاوت از جمله آزمایشگاه کنترل کیفیت، با سطوح استاندارد مختلف عرضه می شوند و طیفی از تولیدکنندگان از جمله ایرانی، چینی، ایتالیایی و آلمانی را در بر می گیرد.

برای کارخانه بسته بندی و عرضه محصولات مختلف خشکبار با خط تولید و دستگاه های باکیفیت و قابل قبول که بتوان به موفقیت فروش و از تعداد زیاد طرفداران محصولات متنوع آن اطمینان داشت، در حد متوسط حداقل به 1/5میلیار تومان بودجه و نقدینگی نیاز است (بدون در نظر گرفتن هزینه زمین کارخانه) و براساس تجربیات و پژوهش های بازاریابی برای بازگشت سرمایه یک دوره سه ساله باید صبر داشت تا کسب و کار وارد مرحله سودآوری شود. سودآوری خشکبار قابل توجه است و پس از این دوره تجارتی پررونق و با مشتری در نظر گرفته می شود.

***

ریسک ها و تهدیدهای صنعت خشکبار

خشکبار محصول ارزشمندی است و ورود به این کسب و کار در زمره کم  ریسک ترین تجارت ها طبقه بندی می شود. نکته طلایی و کلید موفقیت برای داشتن کسب و کاری پررونق و سودآور، شناختن محصولات مختلف است. در ایران استاندارد تعریف شده ای برای خرید و فروش خشکبار وجود ندارد و همه کارها براساس تجربیات قبلی جلو می رود؛ به این معنا که افراد شاغل در این بخش باید برای دوره هایی در کنار یک متخصص کار کرده باشند و جنس درجه یک را با نگاه یا لمس و مزه تشخیص دهند.

البته در زمانی که هدف صادرات خشکبار به کشورهای اروپایی یا آمریکای شمالی است، اطمینان از سلامت محصولات و توجه به باقی مانده سموم یا عدم آلودگی قارچی و مسائل مشابه از ضروریات موفقیت تجارت در نظر گرفته می شود. عدم توجه به این موارد سبب برگشت خوردن محصولات و خسارت به کسب وکار می شود.

***

مجوزهای مرتبط با آجیل و خشکبار

برای راه اندازی واحد بسته بندی آجیل و خشکبار نیاز به اخذ مجوز هایی از نهادهای مختلف (سازمان جهاد کشاورزی، بخش صنایع روستایی، سازمان صنعت، معدن و تجارت، اداره استاندارد و بهداشت) است.

مجوز های مورد نیاز آن عبارتند از: مجوز استفاده از ظرفیت کارخانه، مجوز های بهداشتی از جمله پروانه بهره برداری بهداشتی، پروانه ساخت، پروانه مسئول فنی، شناسه نظارت برای تولید و بسته بندی، بررسی ماشین آلات و مکان احداث (گذراندن هر یک از این مراحل نیاز به مدارک ویژه خود دارد که برای اطلاع از آنها می توانید به سایت معاونت غذا و دارو مراجعه کنید).

این نکته را به یاد داشته باشید که  بسیاری از واحد ها به دلیل استفاده از ماشین آلات ساخته شده با متریال تایید نشده از سوی بهداشت، برای اخذ مجوزهای خود با مشکلات و زیان هایی روبه رو می شوند، پس در سفارش و خرید این تجهیزات دقت کنید. برای صادرات نیاز به دریافت کارت بازرگانی است که مراحل ویژه خود را دارد.